Саҳиҳ (ҳадис)да Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар:“Ўзинга фойдали бўлган нарсага ҳарис бўл. Аллоҳдан ёрдам сўра. Ожизлик қилма. Агар сенга бирор нарса-(зарар) етса: агар бундай қилганимда шундай-шундай бўларди, деб айтма. Балки: Аллоҳнинг тақдир-(ўлчов)и ва У (Ўзи) хоҳлаган ишни қилади, деб айт. Албатта, “Агар” шайтон амалини очиб беради”. (Муслим (4/2052)).

“Саҳиҳ (ҳадис)да”. Яъни, “Саҳиҳ Муслим”да.
“Кучли мўмин”. Бу ўринда кучлидан мурод иймон кучи. Яъни, иймонида кучли (мўмин). Шунингдек бадани, фикри ва тадбир-(бошқарув)ида кучли. Куч-қувват иймон кучини ўз ичига олади. Ана шу асл-у асосдир. Раъй-(фикр) ва тадбир-(бошқарув)да кучи. Жасад кучи ҳам. Чунки у кучи сабабли фойда беради. Ўзига ва ўзгага манфаат келтиради. Нафи ўзига чекланиб қолмайди. У “Яхшироқ”. Яъни, яхшилиги кўпроқ.
“Ва Аллоҳга суюмлироқ”. Бу ўринда Аллоҳга муҳаббат (сифати) исбот қилиняпти. У, кучли мўминни яхши кўради. Муҳаббат, Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг сифатларидан.
“Заиф мўминдан”. Иймонида заиф. Шунингдек ирода, тадбир ва жасадида заиф. Чунки унинг нафи ўзига ҳам, ўзгага ҳам оз бўлади.
“Барида яхшилик бор”. Мўмимннинг бари, кучли ва заифи ҳам яхши. Барчасида хайр бор. Бироқ кучли мўминнинг яхшилиги ўзгага ҳам ўтади. Заиф мўминнинг яхшилиги эса ўзига чекланган, ўзгага ўтмайди.
“Ҳарис бўл”. Ҳарисликнинг маъноси, бирор нарсани талаб қилишда маромига етказишликдир.
“Ўзинга фойдали бўлган нарсага ҳарис бўл”. Яъни, уни талаб қилишда маромига етказ. Уни қўлга киритишда кучингни сарфла. Чунки фойда, талаб қилинган нарсадир.
Бунинг зимнида бефойда нарсага ҳарис бўлишдан қайтарув бор.
“Аллоҳдан ёрдам сўра”. Яъни, фақат ҳарис бўлишликка таяниб қолма. Ҳарис бўлиш билан бирга Аллоҳ субҳанаҳу ва таолодан ёрдам сўра. Чунки сен Аллоҳдан беҳожат бўлолмайсан. Ҳар қанча сабабларни сарфласанг ҳам, албатта, у Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг изни билангина наф келтиради. Шунинг учун икки иш, Аллоҳ азза ва жалладан ёрдам сўраш билан сабабларни бажариш ўртаси жамланди.
“Ожизлик қилма”. Бу қайтарув, ожизликдан қайтарувдир.
Ожизликнинг маъноси дангасалик ва эътиборсизликдир. Жасадга оид ожизлик эмас. Агар инсон жисмга оид ожизликка йўлиқса, бунинг учун айбга буюрилмайди. Чунки бу, унинг ихтиёрида эмас. Бироқ (бу ўринда) дангасалик, эътиборсизлик ва роҳат-фароғотни ийсор-ихтиёр қилиш ирода қилинган. Ана шу қайтарилгандир. Чунки мусулмон у сабабли кўп яхшиликни қўлдан бой беради. Шунинг учун Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам Аллоҳдан ожизлик, дангасалик, қўрқоқлик, бахиллик ҳамда хоҳ ҳақ, хоҳ ноҳақ билан бўлсин кишиларнинг устунлик-(хўжайинлик) қилишларидан паноҳ сўрардилар.
“Агар сенга бирор нарса-(зарар) етса…”. Яъни, сен ёмон кўрган нарсалардан. Ўзинга фойдали бўлган нарсага ҳарис бўлганинг, Аллоҳдан ёрдам сўраганинг ва ожизликни тарк этганингдан кейин, ушбу сабабларни қилганингдан кейин истагинг ва талабингнинг акси бўлган нарса бошинга тушса, бас, бетоқатлик қилма. Бу, Аллоҳнинг қазо-и қадари билан бўлганини, агар Аллоҳ сенга бирор нарсани тақдир қилса, албатта, у юз беришини бил. Бироқ У сенга (бу нарсани) тақдир қилмади. Қай бир нарсада яхшилик бор эканини билмайсан. Шояд Аллоҳ уни сендан, сенга ирода қилган яхшилик учун тўсиб қўйгандир. Инсон бирор нарсага ҳарис бўлади. Агар уни қўлга киритса, у (нарса) уни ҳалок қилиши мумкин. Аллоҳ унга раҳм қилиб у (нарсадан) тўсади. “(Зотан) сизлар ўзингиз учун яхши бўлган нарсани ёқтирмаслигингиз ва сиз учун ёмон бўлган нарсани яхши кўришингиз мумкин. Аллоҳ билур, сизлар билмассиз”. (Бақара: 216).
“Агар бундай қилганимда шундай-шундай бўларди, деб айтма”. Буни, ўзингнинг нуқсонга йўл қўйишинга боғлама. Бироқ уни Аллоҳнинг қазо-и қадарига боғла.
“Балки: Аллоҳнинг тақдир-(ўлчов)и ва У (Ўзи) хоҳлаган ишни қилади, деб айт”. Яъни, буни Аллоҳнинг қазо-и қадарига боғла. Уни сендан маън қилган нарса, у сенинг феълинг ёки тарк этганинг эмас. Балки уни сендан маън қилган Зот Аллоҳ субҳанаҳу ва таолодир. Эҳтимол Аллоҳ сенга яхшиликни ирода қилиб, ёмонликни сендан буриб юборганини билмассан. Демак, Аллоҳнинг қазо-и қадарига рози бўл.
Қазо-и қадарга иймон келтирадиган мўминнинг ҳолати шундай бўлади. Мунофиқ ва иймони заифга келсак, унга ўзи ёмон кўрадиган бирор нарса етса бетоқат бўлади ва ғазабга минади. Ҳамда: бу, фалончи сабабли ёки бу, мен шундай-шундай қилмаганим сабабли, дейди. Бу эса тақдирни инкор қилишлик ёки тақдирга иймон келтирмаслик ёҳуд тақдирга иймони заиф эканлигидандир. Мўмин бундай бўлмайди.
“Аллоҳнинг тақдир-(ўлчов)и ва У (Ўзи) хоҳлаган ишни қилади”. Бу, мусулмонга кўп муаммоларни ечиб беради.
“Албатта, “Агар”…”. Яъни, “Агар” деб айтишлик.
“Шайтон амалини очиб беради”. Агар буни, қазо-и қадардан ўзга нарсага боғласанг шайтон оралайди. Сенга васваса қилиб, турли ҳаёлларга солишни бошлайди. Сени нафсий ҳавотирга солади. Ғам, ташвиш ва қайғуда қоласан. Аммо бу эшикни ёпсанг ва: “Аллоҳнинг қазо-и қадари” ёки “Аллоҳнинг тақдир-(ўлчов)и ва У (Ўзи) хоҳлаган ишни қилди”-десанг, батаҳқиқ, шайтоннинг эшигини ёпасан.
“Албатта, “Агар” шайтон амалини очиб беради”. “Аллоҳнинг тақдир-(ўлчов)и ва У (Ўзи) хоҳлаган ишни қилди” эса шайтон эшигини ёпишликдир. Натижада унинг ёмонлиги, ташвиши, қайғуси ва васвасаларидан роҳат топасан.