Илм излаш асослари

Шайх Абдуллоҳ ибн Салфиқ аз-Зуфаирийнинг
”Ар-Ракаъиз-ул-Ашар Лит-Таҳсил-ил-Илми” рисоласи асосида тайёрланди

Алҳамдулиллааҳи Раббилаламин, вас-Солаату вас-Салааму ала Ашрафил-Анбияи вал-Мурсалин, ва баъд:

1. Аллоҳдан ёрдам сўрашлик
Инсон ўзи кучсиз ва агар Аллоҳ куч қудрат бермаса ўзида на куч ва на қувват бор. Агар инсон ишларини фақатгина ўзига топшириб қўйса, у ҳолда ҳалокатга учрайди. Аммо у ишларини Аллоҳга топширса, яъни Аллоҳга таваккул қилса ва илм излашда Аллоҳдан ёрдам сўраса Аллоҳ унга ёрдам беради.
Аллоҳ таоло айтадики:
“Сенгагина ибодат қиламиз ва Сендангина ёрдам сўраймиз!” (Фотиҳа сураси , 5).
“Кимки Аллоҳга таваккул қилса, бас, (Аллоҳнинг) Ўзи унга кифоя қилур” (Талоқ сураси, 3).
“Агар мўмин бўлсангиз, Аллоҳга таваккул қилингиз!” (Моида сураси, 23).
Агар биз Аллоҳга ихлос билан таваккул қилсак Аллоҳ бизга худди қушларга ризқ бергани каби бизларга ҳам ризқ ато қилади. Қушлар инларидан оч қорин билан чиқиб қайтганларида эса қоринлари тўқ бўлиб қайтишади.
Аллоҳ берган энг катта ризқ нима? Бу илмдир. Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва саллам барча ишларда Аллоҳга таваккул қилиб, Аллоҳдан ёрдам сўрар эдилар. Демак, биз ҳам хусусан фойдали илм излашда Аллоҳга таваккул қилишимиз ҳамда Ундан ёрдам сўрашимиз керак бўлади.

2. Яхши ният
Мусулмон илм излашда ниятни фақатгина Аллоҳ учун қилмоқлиги лозимдир, яъни бошқалар “Бу илм олаётган экан, зўр экан, илмли экан ва ҳ.к.” дейишлари учун эмас, балки Аллоҳ учун илм излаш лозим бўлади. Кимки ниятини Аллоҳ учун қилса, Аллоҳ унга ўша ишда ютуқ беради ва мукофотлайди. Илм бу ибодат туридир. Ҳақиқатда, илм бу ибодат турларининг энг катталаридандир.
Ибодатнинг қабул бўлиш шартлари эса 2 тадир:
1) Ихлос, яъни Аллоҳ учун қилишлик;
2) Муҳаммад саллалалҳу алайҳи ва саллам кўрсатмаларига кўра қилишлик
Аллоҳ таоло айтадики:
“Зотан, Аллоҳ тақволи бўлганлар ва эзгу иш қилувчилар билан биргадир” (Наҳл сураси, 128).
Тақвонинг энг улуғ тури бу ниятни холис Аллоҳ учун қилишликдир.
Кимки риё учун, яъни бошқалар кўришлиги учун, мақташлари учун илм изласа, шу ҳолатида вафот этса, у ҳолда у тушкунликка тушганлардан ҳисобланади ва Қиёматда у азобланади. Аллоҳ барчамизни бундан асрасин.

3. Ўзини Аллоҳ олдида ўзини камтарин ҳис қилишлик ва Аллоҳдан илмини оширишликни сўрашлик.
Мусулмон доимо Аллоҳдан илмини оширишликни сўрашлиги зарурдир, чунки у доимо Аллоҳга, Унинг ёрдамига муҳтождир. Шунинг учун ҳам Аллоҳ бандаларини Унга дуо қилиб ёрдам сўрашликка чақирган. Аллоҳ таоло айтади:
“Парвардигорингиз: “Менга дуо қилинглар, Мен сизларга (дуоларингизни) мустажоб қилай”, - деди. Албатта, Менга ибодат қилишдан кибр қилган кимсалар яқинда тубан ҳолатда жаҳаннамга кирурлар” (Ғофир сураси, 60).
“Айтинг: “Парвардигорим, илмимни янада зиёда қилгин!”” (Тоҳа сураси, 114).
Қуръонда Иброҳим алайҳиссалом шундай деганлиги айтилади:
“Парвардигорим, менга ҳикмат-илм ҳадя этгин ва мени солиҳ (бандаларинг) қаторига қўшгин!” (Шуъаро сураси, 83).
Муҳаммад саллаллаҳу алайҳи ва саллам Аллоҳдан Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳунинг хотирасини кучли қилишликни сўраган эдилар. Ҳамда Ибн Аббос розияллоҳу анҳуга илм ато қилишликни ҳам сўраб дуо қилган эдилар. Аллоҳ Муҳаммад саллаллаҳу алайҳи ва салламнинг дуоларини қабул қилди. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу эшитган нарсасини ёдлайдиган, Ибн Аббос розияллоҳу анҳу эса бу Умматнинг катта уламоларидан ҳамда Қуръонни тафсир қилувчилардан бўлди.
Уламолар ҳам Муҳаммад саллаллаҳу алайҳи ва саллам йўлларига эргашиб доимо Аллоҳдан илмларини зиёда қилишликни сўраб келганлар. Масалан, Шайҳул Ислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ масжидларга бориб, сажда қилиб саждада “Эй Иброҳимга илм берган, Эй Сулаймонга илм берган, менда динни тушунишликни насиб қил” деб дуо қилар эдилар. Аллоҳ таоло Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳнинг дуосини ҳам қабул қилди ва Ислом оламидаги энг катта уламоларга айландилар.
Демак, биз ўзимизни Аллоҳ олдида камтарин ҳис қилиб, доимо Аллоҳдан илмимизни зиёда қилишлигини сўрашимиз лозим. Чунки бу Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва саллам, саҳобалар ҳамда уларга эргашган уламолар йўли экан.

4. Тўғри, соғлом қалб
Қалб бу илм сақланадиган жойдир. Агар бу жой мустаҳкам бўлса у ҳолда ичида бўлган нарсани сақлай олади, агар бу жой мустаҳкам бўлмаса у ҳолда у жойда бўлган нарсалар йўқолади.
Жасаднинг шундай бир қисми, жойи борки агар ўша жой тўғри, соғлом бўлса, бутун жасад ҳам соғлом бўлади. Агар у жой тўғри бўлмаса, соғлом бўлмаса бутун жасад ҳам шундай бўлади.
Мана шу жасаднинг қисми нима? У қалб, юракдир.
Қандай қилиб инсон соғлом қалбга эга бўла олади?
Соғлом қалбга эга бўлишлик Аллоҳни аниқ танишлик, Унинг Гўзал Исмлари ва Комил Сифатларини билиш орқали бошланади. Бундан ташқари Аллоҳнинг аломатлари ва яратгани (бутун олам) ҳақида, ҳамда Қуръон ҳақида ҳам тафаккур қилишлик соғлом қалбга олиб борадиган амаллардандир. Намозни тўкис адо қилишлик, таҳажжуд намозини ҳам ўқишлик соғлом қалбга элтувчи амалларга киради.
Инсон қалбини касал қилувчи, бузувчи нарсалардан, жойлардан ўзини йироқ қилиши зарур. Агар бу нарсалар қалбида бўлса, у ҳолда ундай қалбга илм кирмайди, илм у ерга жойлаша олмайди. Ҳаттоки жойлашса ҳам, у илмни тушуна олмайди. Аллоҳ таоло мунофиқлар, яъни қалби касал бўлганлар ҳақида шундай дейди:
“Уларнинг қалблари бору англай олмайдилар” (Аъроф сураси, 179).
Энди савол: Инсоннинг қалби қандай қилиб касал, бузилган қалбга айланади?
2 хил йўл билан: шаҳват ва шубҳаларга эргашишлик. Демак, бузилган, касал қалб 2 хил экан. Шаҳватларга эргашишлик дегани бу: бу дунё ҳаёти, маишатликларини севишлик ва шу нарсалар билан овора бўлишлик, ҳаром бўлган суратларни севишлик, ҳаром нарсаларни эшитишлик, ҳамда ҳаром нарсаларга қарашлик. Шубҳаларга эргашишлик бу адашган ақидаларни ўрганишлик, бидъат амалларини қилишлик, бидъат аҳлидан бўлишликдир.
Бундан ташқари рашқ ҳамда кибр, кўп ухлашлик, кўп гапиришлик ҳам кўп овқат ейишлик ҳам қалбни бузувчи амаллардандир. Шунинг учун ҳам инсон қалбни бузувчи нарсалардан ўзини йироқ қилиб, қалбини софловчи амалларни қилиши ва натижада эса соғлом қалбга эга бўлишга интилиши лозимдир.

5. Ақл
Инсонда ўқиган нарсасини тез тушуниш, ёдлаш қобилияти табиий бўлиши мумкин ёки бу нарсага ўзи ҳаракат қилиб эришиши мумкин. Агар инсон табиий жиҳатдан ақлли бўлса у ҳолда ақлини кучлироқ қилиш билан шуғулланиши агар ақлли бўлмаса у ҳолда ақлли бўлишга интилиш учун ўзига шароит яратиши лозим бўлади.
Инсоннинг илм олиш, тушуниш ҳамда ёдлаш қобилияти жуда ҳам зарур ҳамда кучли усуллардан биридир. Бу нарса унинг ҳар хил фиқҳий фикрларни , уларнинг далилларини ҳам тушунишига ёрдам беради.

6. Илм олишга иштиёқнинг кучли бўлиши. Илмни ўзлаштиришга ҳамда Аллоҳнинг ёрдамини олишга сабаб бўлади.
Аллоҳ таоло айтадики:
“Зотан, Аллоҳ тақволи бўлганлар ва эзгу иш қилувчилар билан биргадир” (Наҳл сураси, 128).
Агар инсон бир нарсанинг муҳимлигини тушуниб етса, ўша нарсага эришишга ҳаракат қилади. Илм эса муҳим нарсаларнинг энг муҳимидир. Шунинг учун ҳар бир илм изловчи инсоннинг илмни ёдлашга, тушунишга ҳамда уламолар билан ўтиришга, улардан илм олишга бўлган иштиёқи кучли бўлиши лозимдир. Бу ишларни амалга оширишда албатта у вақтини нимага сарф қилишини режалаштириши зарур. Яъни, вақтини бекорчи нарсаларга эмас фойдали нарсаларга ажратиши керак бўлади.

7. Илм излашда жиддийлик, аҳд ҳамда сабр
Киши дангасаликдан, эринишдан ўзини йироқ тутиши, ҳамда шаҳватга ва Шайтонга қарши курашиши лозимдир. Чунки шаҳват ҳамда Шайтон илм олишга, излашга тўсқинлик қилувчи 2 та нарса.
Илм излашга мойилликни, аҳдини кучайтирувчи амаллардан бири бу: уламолар ҳаёти ҳақида ўқишлик, уларнинг қандай қилиб қийинчиликлар бўлганда сабр қилганликлари ҳақида билишлик. Бунга уларнинг қандай қилиб узоқ-узоқ ўлкаларга илм излаш учун сафар қилганликлари ҳам киради.

8. Мукаммаллик
Илм олаётган инсон илм излашга барча бор ҳаракатларини холисона сарф қилса натижада олган илмини мукаммал эгаллайди ҳамда кучайтиради. Бу нарса унинг илмни ёдлашида ва тўғри тушунишида кўринади.

9. Уламолардан илм ўрганишлик
Илм бу уламолардан ўрганилиши лозимдир. Уламолар Ислом ақидаси, қонун-қоидаларини тўғри тушунишади ва уни бизларга тўғри ҳолда ўргатишади. Ҳамда бундан ташқари амал қилишлари орқали ҳам уламолар бошқаларга жуда фойдали намунадир.
Қуръон ва саҳиҳ ҳадисларни қандай қилиб тўғри Салафлар тушунгандек тушунишни биз Салафлар йўлида бўлган уламолардангина ўргана оламиз. Шу сабаб ҳам доимо ҳақиқий уламоларни танишлик, уларнинг китоблари, маъруза ҳамда мақолалари билан танишишга, уларни дарсларига қатнашишга қизиқишлик ва шунга яраша улардан илм олишлик ақлли инсоннинг ишидир.

10. Вақт
Илм излаётган инсон илм олишлик 1-2 кун ёки йилда тугайди деб ўйламаслиги лозимир. Балки кўп йиллар илм излашни давом эттириши зарур.
Солиҳ инсонлар доимо охирги нафасларигача илм олиш йўлида бўлганлар чунки улар илм излаш йўлида бўлишлик бу Жаннатга энг осон йўл эканлигини ҳаққоний равишда тушуниб етганлар. Албатта бу ерда сабрни алоҳида қайд қилиб ўтишлик лозим. Шубҳасиз, илм олишлик кўп йиллар давом этади ва бу учун инсон сабр қилишга ўзини ҳар томонлама тайёр қилиши лозим.

Абдуллоҳ ибн Салфиқ Зуфаирий
Илм излаш асослари

Сўраб билишлик ҳақида

Сўраш илмнинг калитидир. Кўпинча талаба мушкул масалалар қаршисида жавоб тополмай иккиланиб қолади. Бундай ҳолатларда уламолар ҳузурига бориб, одоб билан, ўзини паст олиб, ҳақни топиш мақсадида, улардан масалани сўраш керак.
“Агар билмайдиган бўлсангизлар аҳли илмлардан сўранглар” (Наҳл, 43).
Абдуллоҳ Ибн Аббос розияллоҳу анҳу ривоят қиладилар: “Сафарда бир кишининг боши ёрилди. Сўнг эҳтилом бўлиб қолди. Ҳамроҳлари: “Сенинг таяммум қилишингга руҳсат бера олмаймиз”, дедилар. У ғусл қилган эди, ўлиб қолди. Воқеа Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламга хабар берилганида: “Уни ўлдириб қўйишибдику, Аллоҳ уларни ўлдирсин. Билмасалар сўрамайдиларми, зеро жоҳилликнинг давоси сўрашдир”, дедилар” (Абу Довуд, 336).
Оиша розияллоҳу анҳум айтадилар: “Ансорий аёлларни Аллоҳ раҳматига олсин. Ҳаё уларни дин ишларини сўрашдан тўсмас эди” (Бухорий,1/41).
Абдуллоҳ Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтадилар: “Илмнинг зиёда бўлиши тахсил билан, илмни идрок қилиш (тушуниш) сўраш билан бўлур” (Жомеъу баёнил-илм китобидан).
Ибн Аббосдан сўрадилар: “Илмни қандай эгалладингиз?” “Сўровчи тил ва ақлли қалб билан”, деб жавоб бердилар (Таълимул мутаъаллим).
Ибн Шиҳоб айтадилар: “Илм ҳазинадир. Унинг калитлари эса сўрашдир” (Жомеул баёнил-илм китобидан).

Илм ва баҳс

ЎҚУВЧИ (МУТААЛЛИМ)НИНГ ОДОБИ

Эй азиз биродар, Аллоҳ таъоло сизни Ўз марҳаматига олсин, тавҳид тўғрисидаги дарсларимизнинг ниҳоясида сизга яна бир яхшилик қиламиз иншааллоҳ! Биз мутааллим (ўқувчи)нинг Исломий одоби ва аҳлоқи ҳақида тушунча берамиз. Бу рисола асосон мутааллимларга кўзланганлиги учун муаллим (ўқитувчи)нинг одоби ва аҳлоқи тўғрисида тўхталиб ўтамиз.
Эй мутааллим биродар, муаллимингиздан ўрганган илмингизга амал қилинг. Кимда-ким билган илмига амал қилмас экан, илми унга мусибат бўлади ва қиёмат кунида унинг зарарига ҳужжат бўлади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алаҳи ва саллам: “Қуръон сенинг фойдангга ё зарарингга ҳужжатдир” дедилар.
Эй мутааллим биродар, дарс олишингизда ихлос бўлиши шартдир, яъни холис Аллоҳ таъоло учун дарс олишингиз, Унинг шариатини ҳимоя қиламан деб ният қилмоғингиз ва шариат илминин тарқатаман, деб ният қилмоғингиз ва бу умматнинг жаҳолатини кеткзишда ҳиссамни қўшаман, деб ният қилмоғингиз керак бўлади. Кимки дунёвий бирон-бир нарса учун азиз бўлган шариат илмини ўрганаман ва шу дунёга эришаман деса, ҳолига вой бўлади. Бу одам разил одам бўлади, агарчи қори, домла ё катта имом деган шуҳратни оддий халқ орасида қозонган бўлса ҳам. Астағфируллоҳ ва атувбу илайҳи (Аллоҳдан мағфират сўраб Унга тавба қиламан). Бу одам пайғамбиримиз соллаллоҳу алаҳи ва саллам ҳадисларига биноан жаннат ҳидини ҳам топа олмайди.
Эй мутааллим биродар, энг фазилат, гўзал ва олий ҳулқлар билан ҳулқланмоғингиз, чиройли кўринишда бўлмоғингиз ва юмшоқ муомалада бўлмоғингиз лозимдир.
Эй мутааллим биродар, ёмон хулқлардан, фаҳш ишлардан, сўкишдан, азият етказишдан, қўполликдан, енгилтак бўлиб сўзлашишдан ва ёмон ҳайъат (кўриниш, ҳолат) билан ҳайъатланишдан сақланмоғингиз лозим, чунки бу нарсаларни шариат мазамматлайди.
Эй мутааллим биродар, илм олишингизда жиддий ҳаракат қилмоғингиз лозимдир. Жасадниниг роҳати билан илмга эриша олмайсиз. Илмга олиб борадиган барча йўллардан юрмоғингиз лозимдир. Шунда Аллоҳ таъоло сизга жаннат йўлини енгиллаштириб қўяди.
Эй мутааллим биродар, илмнинг энг муҳим бўлганидан бошланг. Диний ва дунёвий ишларда муҳтожроқ бўлганингиз муҳимроғи бўлади. Ҳикмат мана шундадир.
Эй мутааллим биродар, илм талаб қилишда қандай шахсдан уни таълим олаётган бўлсангиз камтарин бўлинг, агар муаллимингиз сиздан ёш бўлса ҳам, насаби бошқачароқ бўлса ҳам, қора танли бўлса ҳам, камбағал бўлса ҳам. Илмга камтарлик билан эргашасиз. Илмдаги камтарлик азизликдир. Қанча одамлар сиз билган нарсаларни билишмайди, лекин улар бир масала тўғрсида сиз билмаган илмни билишади.
Эй мутааллим биродар, муаллимингизни унга лойиқ бўладиган иззат ва эҳтиромни қилмоғингиз лозимдир. Чунки сизга насиҳат қилувчи муаллимингиз отангиз баробарида бўлади. Отангиз сизни озиқ-овқат билан таъминласа, муаллимингиз қалбингизни илм ва иймон билан таъминлайди. Шунинг учун жуда чуқур кетмасдан ва нуқсонлик қилмасдан эҳтиром қилмоғингиз лозимдир. У кишидан савол сўраганингизда, дарс бўладиган йўлингизни тўғри бўлишига сабаб бўладиган саволни сўранг. Тортишадиган, кибрга сабаб бўладиган савол бўлмасин! Чунки бунда муаллимингизга жафо қилган бўласиз. Баъзан муаллимингиз бир иш сабабли ўзгачароқ ҳолатда бўлиб сиздан ҳам жафо кўриб қолса, буни кўтара олмайди, қийналади.
Эй мутааллим биродар, дарсларингизни яхши эслаб боринг, эсингиздан чиқиб қолиш эҳтимоли бўлса, ёзиб боринг. Агар униси ҳам, буниси ҳам бўлмаса илмни зое кетказган бўласиз.
Эй мутааллим биродар, сиздаги бирон-бир камчиликни кўриб муаллимингиз буни ислоҳ қилиш ниятида нисиҳат қилса, ё одобли таълим берса қулоқ солинг, хато ишингизда ўзингизни оқлаб, бахс томонига ўтсангиз, кибр бўлиши мумкин. Хатоингизни тан олинг. Агар нисиҳат қилишда муаллимингиз билан тортишадиган бўлсангиз, у киши бошқа насиҳат қилмай қўяди. Бу ҳолда одобсизлигингизча қолиб кетасиз. Ҳозирги замонимизда озчиликдан бошқа кўпчилик бу мусибатга мубтало бўлган. Астағфируллоҳа ва атубу илайҳи!
Эй мутааллим биродар, қалбингизни гуноҳкорликлардан тозалашингиз лозимдир. Чунки мана шундагина қалбингиз Қуръонни қабул қиладиган, уни сақлаб қоладиган ва самараси кўринадиган бўлади. Агар қалб салоҳиятли бўлмаса, бутун баданда фасод тўлади. Бир киши: “Илм учун қалб покланади, экин экиш учун ер поклангани каби” деган чиройли сўзни айтган эканлар.
Эй мутааллим биродар, муаллимингиз билан ишларингизни маслаҳатлашиб боринг, у кишини сўзини қабул қилинг. Худди ақлли касал киши, холис насиҳат берувчи, доно табибнинг сўзини қабул қилгани каби, бу энг яхши ишдир.
Эй мутааллим биродар, дуч келган муаллимдан дарс олишдан эҳтиёт бўлинг, айниқса ҳозирги замонимизда тарқалиб кетаётган адашган тоифалар эътиқодларини, йўналишларини ўргатаётган муаллимлардан эҳтиёт бўлинг. Салаф уламоларимиз (аввалги уламолар): “Бу илм диндир, кимдан уни олаётганингизга назар солинг” деган эканлар.
Эй мутааллим биродар, муаллимингизга, аввалги замон муаллимлари муаллимларига дуо қилганлари каби дуо қилинг. Улар “Эй Аллоҳ муаллимимнинг айбини мендан тўсгин ва унинг илмидаги баракани мендан кетказмагин” деб дуо қилишар эди.

Абдураҳим ўғли Тоҳиржон
Тавҳид рисоласи