Бутун дунё мусулмонлари бир ерда кўрилган ҳилолга кўра амал қилишлари жоизми?

Савол: Бутун дунё мусулмонларининг бир ерда кўринган ҳилолга кўра амал қилишлари лозимми? Кофир мамалакатларда яшаётган ва шаръий кўриш имкони бўлмаган мусулмонлар рўзаларини қандай тутадилар?

Жавоб: Бу савол, яъни: «Ҳилол мусулмонларнинг бир мамлакатида кўринса ва кўрингани шаръан исбот этилса, шу кўриш бошқа мусулмонларнинг амал қилишларини лозим қиладими?» – деб сўралганида уламолар турли фикрларни билдирдилар. Уларнинг айримла-ри: «Бошқа мусулмонлар бу кўриш тақозоси билан амал қилишлари керак» деб, Аллоҳ таоло-нинг қуйидаги ояти ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳадисининг умумий маъносини ҳужжат қилдилар:
«Бас, сизлардан ким бу ойга ҳозир бўлса, рўза тутсин. Ва ким ҳаста ёки мусофир бўлса, у ҳолда (рўза тутолмаган кунларининг) саноғини бошқа кунларда (тузалгач ёки са-фардан қайтгач) тутади» (Бақара: 185).
«У (рамазон ҳилоли)ни кўрсангиз рўза тутингиз!» (Имом Бухорий, ҳадис № 1900, Имом Мус-лим, ҳадис № 2556, 2569).
Бу олимлар: «Хитоб – барча мусулмонлар учун умумийдир. Маълумки, бу кўришдан ҳар бир инсоннинг алоҳида кўриши қасд қилинмаган. Чунки бунинг имкони йўқ. Бундан кўриши билан ойнинг кириши аниқ бўладиган кишининг кўриши назарда тутилган. Бу (ҳукм) – ҳар бир жойда умумийдир» – дедилар.
Бошқа илм аҳллари эса шу фикрга бордилар: «Ҳилолниннг кўриниш фазалари фарқли бўлса, ҳар бир жойнинг ўз кўриниши бўлади. Агар кўриниш фазалари фарқли бўлмаса, ҳилолни кўрмаган одамларга кўриниш фазаси ўзлари билан бир хил бўлган ерда ҳилол кўринган бўлса, ўша кўриниш тақозосига риоя қилишлари керак».
Булар юқоридаги уламолар ҳужжат қилган далилларни ҳужжат қилдилар ва шундай деди-лар: «Аллоҳ таоло:
«Бас, сизлардан ким бу ойга ҳозир бўлса, рўза тутсин» (Бақара: 185) – деган. Маълумки, бундан ҳар бир инсоннинг алоҳида кўриши қасд қилинмаган. Шунинг учун унга ҳилол кўринган жойда ҳам, ҳилолнинг кўриниш фазасида бир хил бўлган бошқа жойда ҳам амал қилинади».
Ҳилолнинг кўриниш фазасига муносиб бўлмаган, на аниқ ва на ҳукман кўрмаган кишилар ҳақида шундай дедилар: «Инчунун, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: «У (рамазон ҳилоли)ни кўрсангизлар рўза тутингиз! У (шаввол ҳиллоли)ни кўрсангизлар рўзангизни очинглар!» (Имом Бухорий, ҳадис № 1900, Имом Муслим, ҳадис № 2556, 2569) ҳадиси ҳақида шундай деймиз: «Уламолар ҳилолни кўрган одамнинг ҳилол кўриниш фазасида бўлмаган ва на ҳақиқатан ва на ҳукман кўрмаган киши ҳақида шундай дедилар: «Ой вақтлари ҳам кундалик вақтларга ўхшайди. Мамлакатлар рўзани бекитиш ва очишда фарқ қилар эканлар, ой боши ва охирида фарқли бўлишлари керак. Мусулмонларга кундалик вақтларнинг таъсири борлиги маълумдир. Шарқликлар рўзаларини ғарбликлардан илгари бекитадилар ва очадилар.
Агар ҳилол чиқишининг кунлик вақтларда фарқли бўлишига ҳукм қилсак, унинг ойлик чиқиши ҳам шундай бўлади.
Биров Аллоҳ таолонинг:
«Сизларга рўза кечасида хотинларингизга қўшилиш ҳалол қилинди. Улар сизларнинг либосингиз, сизлар улар учун либоссиз (яъни эр-хотин бир-бирига киши либосга муҳтож бўлгани каби муҳтождирлар). Аллоҳ сизлар ўзларингга хиёнат қилаётганларингни билиб, тавбаларингизни қабул қилди ва сизларни афв этди. Энди улар билан (рўза кечаларида ҳам бемалол) қовушингиз ва Аллоҳ сизлар учун ёзган нарсани (фарзандни) талаб қилингиз! Ва то тонгдан оқ ип қора ипдан ажраладиган пайтгача еб-ичаверинглар. Сўнгра кечгача рўзани бенуқсон қилиб тутинглар!» (Бақара: 187) ояти ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: «Ҳов анави ердан кеча келса, ҳов анави жойдан кундуз кетса ва Қуёш ботса, рўзадор оғзини очади» (Имом Бухорий, ҳадис № 1954, Имом Муслим, ҳадис № 2526) ҳадиси дунёнинг ҳар бир мамлакатдаги барча мусулмонларга умумийдир» – деб айт-масин.
Бироқ, Аллоҳ таолонинг:
«Бас, сизлардан ким бу ойга ҳозир бўлса, рўза тутсин» (Бақара: 185) ояти ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: «У (рамазон ҳилоли)ни кўрсангизлар рўза тутингиз! У (шаввол ҳиллоли)ни кўрсангизлар рўзангизни очинглар!» (Имом Бухорий, ҳадис № 1900, Имом Мус-лим, ҳадис № 2556, 2569) ҳадисининг ҳукми умумийлигини айтамиз.
Бу сўзларнинг лафз, соғлом назар ва ой вақтларини кун вақтларига қиёслаш тақозоси билан ҳам қувватли эканини кўрмоқдасиз.
Айрим илм аҳллари бу масъаладаги ечимнинг раҳбарларга боғлиқ эканини айтдилар: «У шаръий асосларга кўра рўза ёки оғиз очишнинг фарз бўлганини фикр қилса одамлар ихтилоф қилмасликлари ва бир раҳбарлик остида тарқоқ ҳолатга тушмаслиги учун унга риоя қилинади».
Бу уламолар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: «Рўза – одамлар рўза тутган, ҳайит эса одамлар оғизларини очишган кундир» ҳадисини ҳужжат қилдилар.
Бу масъала ҳақида бошқа фарқли фикрлар ҳам бўлиб, уни айрим илм аҳллари айтмоқдалар.
Саволнинг иккинчи қисмига келсак: «Шаръий кўриш имконияти бўлмаган ва кофир мамлакатларда яшаётган мусулмонлар қандай рўза тутадилар?». Улар ҳилолни шаръий йўллар билан кўришлари мумкин. Бу, агар имконияти бўлса, ҳилолни кўришга ҳаракат қилишлари билан амалга ошади. Агар имкониятлари бўлмаса, биринчи фатвога амал қилишларини ай-тамиз. Чунки, бирон бир Ислом давлатида ҳилолнинг кўрингани аниқ бўлса, улар ҳилолни кўрган бўлсинлар, кўрмаган бўлсинлар, шунга кўра амал қилаверадилар.
Агар иккинчи фатвони айтсак, (яъни) ўша мамлакатнинг ўзи ҳилолнинг кўриниш фазасида фарқли бўлса ва мусулмонлар истиқомат қилишаётган давлатда ҳилолни кўришга имконлари бўлмаса, ўзларига яқин бўлган исломий давлатларни эътиборга оладилар. Чунки бу – улар амал қилишлари мумкин бўлган энг олий ишдир.

Аллома Муҳаммад ибн Солиҳ Усаймийн раҳимаҳуллоҳ

Ой кирганини аниқлаш учун шаръий усул нима?

Савол: Ойнинг кирганининг аниқ эканини билинадиган шаръий усул нима? Ойларнинг кириш ва чиқишини ўрганишда фалакиёт (астрономик) асбоблари билан фойдаланиш мумкинми? Мусулмон ҳилолни кўриш учун дурбинни ишлатиши мумкинми?

Жавоб: Ой киришини аниқлаш учун шаръий усул – одамларнинг ҳилолни кўришларидир. Бу дини ва кўриш қуввати кучли бўлган одамлар тарафидан амалга оширилади.
Агар улар ҳилолни кўрсалар, бу кўришга биноан, кўринган ҳилол рамазон ойиники бўлса рўза тутиш, шаввол ойиники бўлса рўзани очиш фарз бўлади. Агар ҳилол кўринмаган бўлса, фалакиёт ҳисобларига (тақвимларга) асосланиш жоиз эмасдир. Агар ҳилолни кўрилса ва бу кўриш расадхона асбоблари воситасида бўлган бўлса ҳам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қуйидаги сўзларига биноан, эътиборлидир: «У (Рамазон ҳилоли)ни кўрсангизлар рўза тутинглар, у (шаввол ҳилоли)ни кўрсангизлар рўзангизни очинглар!» (Имом Бухорий, ҳадис № 1900, Имом Муслим, ҳадис № 2556, 2569).
Бироқ, тақвимда кўрсатилган ҳисобларга амал қилиш ҳам, уларни асос деб ҳисоблаш ҳам, жоиз эмасдир.
Дурбин деб аталган ва ҳилолни яқинлаштириб кўрсатадиган асбобни ишлатишнинг зарари йўқдир. Бироқ уни ишлатиш вожиб эмасдир. Суннатнинг зоҳирига кўра бошқасига эмас, оддий кўришнинг ўзигагина асосланишдир. Шундай бўлсада, ишончли одам дурбин воситасида ҳилолни кўрса, унинг кўришига амал қилинади. Одамлар ўтмиш замонларда шаъбон ёки рамазон ойларининг ўттизинчи кечасида миноралар тепасига чиқиб дурбин воситасида ҳилолни кўришга ҳаракат қилар эдилар.
Нима бўлса ҳам, ҳилолни қандай услуб билан кўрилган бўлса ҳам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «У (Рамазон ҳилоли)ни кўрсангизлар рўза тутинглар, у (шаввол ҳилоли)ни кўрсангизлар рўзангизни очинглар!» (Имом Бухорий, ҳадис № 1900, Имом Муслим, ҳадис № 2556, 2569), ҳадисининг умумий маъносига кўра, унга амал қилиш фарз бўлади.

Аллома Муҳаммад ибн Солиҳ Усаймийн раҳимаҳуллоҳ

---

Ойларни ўттиз кун қилиб тугаллаш

Савол: Айрим одамлар: «Барча ойларнинг кириши ва тугашини кўз билан кўриб бўлмайди. Шунинг учун шаъбон ва рамазон ойларини ҳам ўттиз кун қилиб тугаллаш керак» – демоқдалар. Шариатнинг бу гап ҳақидаги ҳукми нима?

Жавоб: «Барча ойларнинг кириши ва тугаши кўриш билан маълум бўлмайди» деб айтиш, бир жиҳатдан, тўғри эмас. Чунки ойларнинг ҳилолларини кўриш мумкин. Шунинг учун ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «(Рамазон) ҳилол(и)ни кўрсангизлар рўза тутинглар, (шаввол) ҳилол(и)ни кўрсангизлар рўзангизни очинглар!» – дедилар (Имом Бухорий, ҳадис № 1900, Имом Муслим, ҳадис № 2471) ва ишни амримаҳол нарсага боғламадилар. Модомики рамазон ойи ҳилолини кўриш мумкин экан, бошқа ойларнинг ҳилолини кўриш ҳам мумкиндир.
Саволнинг иккинчи қисмидаги: «Шаъбон ва рамазон ойларини ўттиз кун билан тугаллаш» ҳақидаги гап, агар ҳаво булутли бўлиб, ҳилолни кўра олмасак, тўғри бўлади. Биз шундагина шаъбон ойини ўттиз кун қилиб, рўзамизни бошлаймиз. Рамазонни ўттиз кун қилиб, оғзимизни очамиз. Чунки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан бу ҳақда ҳадис ворид бўлган: «У (Рамазон ҳилоли)ни кўриш билан рўза тутинглар, у (шаввол ҳилоли)ни кўриш билан рўзангизни очинглар! Ҳаво булутли бўлса (ҳилолни кўра олмасангиз) ўттиз кунни ҳисобланглар!» бошқа бир ҳадисда эса шундай дедилар: «Саноқни ўттиз билан тугалланглар!» (Имом Бухорий, ҳадис № 1909, Имом Муслим, ҳадис № 2481 ва ундан кейинги ҳадис).
Бунга кўра, одамлар шаъбоннинг ўттизинчи кечасида ойни кўришга ҳаракат қилсалар ва уни кўра олмасалар, шаъбон ойини ўттиз кун қилиб рўза тутадилар. Агар рамазоннинг ўттизинчи кечаси одамлар ҳилолни кўришга ҳаракат қилсалар ва кўра олмасалар, рамазонни ўттиз кун қилиб тугаллайдилар.

Аллома Муҳаммад ибн Солиҳ Усаймийн раҳимаҳуллоҳ

---

Пойтахтда ҳилолни кўрилса, узоқ қишлоқ аҳолиси ҳам рўза тутиши керак

Савол: Пойтахтдан узоқда жойлашган қишлоқ аҳолиси пойтахтликларнинг ҳилолни кўришларига асосланиб рўза тутишлари керакми ёки улар ҳам ҳилолни ўз кўзлари билан кўришлари шартми?

Жавоб: Аллоҳнинг Ўзигагина ҳамдлар, Унинг пайғамбари, пайғамбарининг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар бўлсин.
Сўнг...
Ҳилолни пойтахтда кўрилгани аниқ бўлса, мазкур қишлоқ аҳолиси ҳам шу кўришга асосланиб, мусулмонлар билан бирга рўза тутаверадилар.
Тавфиқ Аллоҳдандир. Аллоҳ пайғамбаримизга, Унинг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар йўлласин.

Илмий Тадқиқотлар ва Фатво Бериш Доимий Қўмитаси, Фатво № 6486 – 3.

Раис: Абдулазиз ибн Абдуллоҳ ибн Боз
Раис ноиби: Абдурраззоқ Афифий

---

Мусулмонлар ҳилол кўриш учун ҳайъат тузишлари мумкин

Савол: Ислом давлатидан ташқарида яшаётган мусулмонлар рамазон, шаввол ва зул-ҳижжа ҳилолини кўриб, тасдиқлайдиган ҳайъат тузсалар бўладими?

Жавоб: Аллоҳнинг Ўзигагина ҳамдлар, Унинг пайғамбари, пайғамбарининг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар бўлсин.
Сўнг...
Ислом давлатидан бошқа мамлакатларда яшаётган мусулмонларнинг рамазон, шаввол ва зул-ҳижжа ҳилолини кўриш учун ҳайъат тузишлари жоиздир.
Тавфиқ Аллоҳдандир.
Аллоҳ пайғамбаримизга, Унинг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар йўлласин.

Илмий Тадқиқотлар ва Фатво Бериш Доимий Қўмитаси, Фатво № 2149.

Раис: Абдулазиз ибн Абдуллоҳ ибн Боз
Раис ноиби: Абдурраззоқ Афифий

---

Ўз кўзи билан ҳилолни кўрмагунича рамазоннинг биринчи кунида рўза тутмаган одам ҳақида

Савол: Рамазон ойи ҳилоли кўринган, бироқ ўзим кўрмагунимча рўза тутмайман деб, «(Рамазон ойи) ҳилол(и)ни кўриб рўза тутингиз, (шаввол ойи) ҳилол(и)ни кўриб рўзангизни очингиз!» ҳадисини далил қилиб, рўза тутмаган. Ушбу ҳадисни ҳужжат қилиши тўғрими?

Жавоб: Аллоҳнинг Ўзигагина ҳамдлар, Унинг пайғамбари, пайғамбарининг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар бўлсин.
Сўнг...
Аслида адолатли мусулмонлардан биронтаси ҳилолни кўрса, рўза тутиш фарздир. Инчунун, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳройилардан бири ҳилолни кўрганида рўза тутишга буюрган эдилар.
Аммо «Ҳилолни кўриб тутинглар!» ҳадисини «Ҳар бир киши ўзи кўриши билангина рўза тутиши керак» деб талқин қилиш – нотўғридир. Чунки, ҳадис ҳилол, адолатли битта мусулмон тарафидан кўринса ҳам, рўза тутиш учун умумий хитобдир.
Тавфиқ Аллоҳдандир.
Аллоҳ пайғамбаримизга, Унинг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар йўлласин.

Илмий Тадқиқотлар ва Фатво Бериш Доимий Қўмитаси, Фатво № 7753 – 5.

Раис: Абдулазиз ибн Абдуллоҳ ибн Боз
Раис ноиби: Абдурраззоқ Афифий
Аъзолар: Абдуллоҳ ибн Қаъуд ва Абдуллоҳ ибн Ғудайён

---

Рўза ва бошқа ибодатларда мунажжимларга қулоқ солса бўладими?

Савол: Аллоҳ таолога рўза ва бошқа ибодатларни қилишда мунажжим (астрологлар)нинг айтган гапларига ишонса бўладими?

Жавоб: Аллоҳнинг Ўзигагина ҳамдлар, Унинг пайғамбари, пайғамбарининг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар бўлсин.
Сўнг...
Уларнинг гапларига қулоқ солиш жоиз эмас, балки, соғлом-саҳиҳ ҳадисга кўра ҳилолни кўриш лозимдир: «(Рамазон ойи) ҳилол(и)ни кўриб рўза тутингиз, (шаввол ойи) ҳилол(и)ни кўриб рўзангизни очингиз! Агар (ҳаво) булут бўлса, шаъбонни ўттиз кун қилиб тугаллангиз» (Имом Аҳмад 1/226, 258; 2/415, 422, 438, 454, 456, 469; 4/321; 5/42; Имом Бухорий 2/229 (лафз уникидир); имом Муслим 2/759, 762 (ҳадис №№ 1080, 1081); Термизий 3/69, 72 (ҳадис №№ 684, 688); Насоий 4/133, 135, 135, 154 (ҳадис №№ 2116, 2118, 2124, 2129, 2189); Доримий 2/2, 3; Дору Қутний 2/158, 160, 161. 162, 163, 168; Абдурраззоқ 4/156 (ҳадис № 7306); Ибн Абу шайба 3/21; Ибн Ҳиббон 8/227, 238, 239 (ҳадис №№ 3448, 3457, 3459).
Тавфиқ Аллоҳдандир.
Аллоҳ пайғамбаримизга, Унинг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар йўлласин.

Илмий Тадқиқотлар ва Фатво Бериш Доимий Қўмитаси, Фатво № 4442 – 5.

Раис: Абдулазиз ибн Абдуллоҳ ибн Боз
Раис ноиби: Абдурраззоқ Афифий
Аъзолар: Абдуллоҳ ибн Қаъуд ва Абдуллоҳ ибн Ғудайён

---

Ҳилолни кўрмай шаъбоннинг ўттизинчи куни рўза тутса бўладими?

Савол: Биров шаъбоннинг ўттизинчи куни ҳилолни кўрмай рўза тутиб ифтор қилди. Унинг рўзаси тўғрими ёки хатоми, далили билан айтиб берсангиз?

Жавоб: Аллоҳнинг Ўзигагина ҳамдлар, Унинг пайғамбари, пайғамбарининг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар бўлсин.
Сўнг...
Шаъбон ойининг ўттизинчи кечасида ҳилол кўрингани аниқ бўлмаса, рўза тутиш жоиз эмасдир. Фақатгина, бу рўзаси тутишга одат қилган рўзаларига, масалан, душанба ва пайшан-ба кунлари тутадиган (нафл) ёки бошқа кунлардаги тутилаётган рўзадан бир кун олдинги ёхуд кейинги кундаги рўзаларга тўғри келиб қолса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қуйидаги ҳадисларига биноан, зарари йўқдир: «Рамазондан бир ёки икки кун аввал рўза тут-манглар. Бироқ, бир киши (нафл) рўза (ларини) тутаётган бўлса тутаверсин» (Имом Аҳмад 1/367, 2/234, 347, 408, 438, 477, 497, 513, 521; Имом Бухорий 2/230; Имом Муслим 2/762 (ҳадис № 1082); Абу Довуд 2/745, 750 (ҳадис №№ 2327, 2335); Термизий 3/6869 (ҳадис № 684); Насоий 4/49, 154 (ҳадис № 2172, 2174, 2190); Ибн Можжаҳ 1/528 (ҳадис № 1650); Доримий 2/4; Ибн Абу Шайба 3/23; Байҳақий 4/207).
Тавфиқ Аллоҳдандир. Аллоҳ пайғамбаримизга, Унинг оиласи ва саҳобаларига салавоту са-ломлар йўлласин.

Илмий Тадқиқотлар ва Фатво Бериш Доимий Қўмитаси, Фатво № 4442 – 4.

Раис: Абдулазиз ибн Абдуллоҳ ибн Боз
Раис ноиби: Абдурраззоқ Афифий
Аъзолар: Абдуллоҳ ибн Қаъуд ва Абдуллоҳ ибн Ғудайён

---

Қамарий ойларнинг бошланиши қандай аниқланади?

Савол: Қамарий ойларнинг бошланишини қандай аниқланади?

Жавоб: Аллоҳнинг Ўзигагина ҳамдлар, Унинг пайғамбари, пайғамбарининг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар бўлсин.
Сўнг...
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган соғлом-саҳиҳ ҳадислар шаъбон ёки рамазон ойининг ўттизинчи кечасида, қуёш ботганидан сўнг, ишончли одамларнинг ҳилолни кўришлари эътиборга олиниши ва бу билан ойнинг бошланига далолат қилмоқда. Бу кўришнинг йигирма дақиқа ёки ундан оз ё кўп бўлишига эътибор берилмайди. Чунки соғлом-саҳиҳ ҳадислар қуёш ботганидан кейин ҳилолнинг ботиши учун муайян дақиқаларни баён қилмади. Мамлакатдаги Катта Уламолар Ҳайъати биз айтган нарсага қарор берди.
Тавфиқ Аллоҳдандир. Аллоҳ пайғамбаримизга, Унинг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар йўлласин.

Илмий Тадқиқотлар ва Фатво Бериш Доимий Қўмитаси, Фатво № 2031.

Раис: Абдулазиз ибн Абдуллоҳ ибн Боз
Раис ноиби: Абдурраззоқ Афифий
Аъзо: Абдуллоҳ ибн Қаъуд ва Абдуллоҳ ибн Ғудайён

Манба: Ҳикмат Нури

Бутун дунё мусулмонлари бир ерда кўрилган ҳилолга кўра амал қилишлари жоизми?

Савол: Бутун дунё мусулмонларининг бир ерда кўринган ҳилолга кўра амал қилишлари лозимми? Кофир мамалакатларда яшаётган ва шаръий кўриш имкони бўлмаган мусулмонлар рўзаларини қандай тутадилар?

بابما جاء لكل أهل بلد رؤيتهم
...
9ـ باب ما جَاء لِكُلّ أهْلِ بَلَدٍ رُؤْيَتُهُم
689 ـ حدثنا عَلِيّ بن حُجْرٍ، حدثنا إسماعيلُ بنُ جَعْفَر حدثنا محمدُ بنُ أبي حَرْمَلَةَ أخْبَرَنِي كُرَيْبٌ "أنّ أُمّ الفَضْلِ بِنْتَ الحَارِثِ بَعَثَتْهُ إلى مُعَاوِيَةَ بالشّامِ، قال: فَقَدِمْتُ الشّامَ فَقَضَيْتُ حَاجتَها واستُهِل عَليّ هِلاَلُ رَمَضَانَ وأنا بالشّامِ فرأَيْنَا الهِلاَلَ لَيْلَةَ الجُمُعَةِ، ثمّ قَدِمْتُ المَدِينَةَ في آخرِ الشهْرِ فَسَأَلَنِي ابنُ عبّاسٍ ثُمّ ذكَرَ الهِلاَلَ فقالَ متَى رأَيْتُمْ الهِلاَلَ؟ فقلت: رَأَيْنَاهُ لَيْلَةَ الجُمُعَةِ، فقال: أَأنْتَ رَأَيْتَهُ لَيْلَةَ الجُمُعَةِ؟ فَقلت: رَآهُ النّاسُ فَصَامُوا وصَام مُعَاويِةُ، قَالَ: لكنْ رأَيْنَاهُ لَيْلَةَ السّبْتِ فلا نَزَالُ نَصُوُمُ
ـــــــ
باب ما جَاء لِكُلّ أهْلِ بَلَدٍ رُؤْيَتُهُم
قوله: "بعثته" أي كريباً "واستهل على رمضان" بضم التاء من استهل قاله النووي يعني بصيغة المجهول "فرأينا الهلال" وفي رواية مسلم: فرأيت الهلال "فقال أنت رأيته ليلة الجمعة فقلت رآه الناس وصاموا وصام معاوية " وفي رواية

(3/376)


--------------------------------------------------------------------------------

حتى نُكْمِلَ ثلاثينَ يَوْماً أو نَرَاهُ، فَقُلْتُ ألا تَكْتَفِي بِرُؤيَةِ مُعَاوِيَةَ وصِيَامِهِ؟ قال: لا هكَذَا أَمَرَنا رسولُ الله صلى الله عليه وسلم".
قال أبو عيسى: حديثُ ابنِ عبّاسٍ حديثٌ حسنٌ صحيحٌ غريبٌ.
والعملُ على هذا الحديثِ عندَ أهلِ العلمِ أَنّ لِكُلّ أهْلِ بَلَدٍ رُؤْيَتهُمْ.
ـــــــ
مسلم: فقال أنت رأيته؟ فقلت: نعم ورآه الناس وصاموا وصام معاوية "فقال لكن رأيناه" أي فقال ابن عباس: لكن رأيناه "حتى نكمل" من الإكمال أو التكميل "فقلت ألا تكتفي برؤية معاوية وصيامه قال لا الخ" هذا بظاهره يدل على أن لكل أهل بلد رؤيتهم ولا تكفي رؤية أهل بلد لأهل بلد آخر. قال النووي في شرح مسلم: والصحيح عند أصحابنا أن الرؤية لا تعم الناس بل تختص بمن قرب على مسافة لا تقصر فيها الصلاة، وقيل إن اتفق المطلع لزمهم وإن اتفق الإقليم وإلا فلا. وقال بعض أصحابنا: تعم الرؤية في موضع جميع أهل الأرض، فعلى هذا تقول: إنما لم يعمل ابن عباس بخبر كريب لأنه شهادة فلا تثبت بواحد، لكن ظاهر حديثه أنه لم يرده لهذا وإنما رده لأن الرؤية لا يثبت حكمها في حق البعيد انتهى.
قوله: "حديث ابن عباس حديث حسن صحيح" وأخرجه مسلم.
قوله: "والعمل على هذا عند أهل العلم أن لكل أهل بلد رؤيتهم" ظاهر كلام الترمذي هذا أنه ليس في هذا اختلاف بين أهل العلم والأمر ليس كذلك.
قال الحافظ في الفتح: قد اختلف العلماء في ذلك على مذاهب: أحدها لأهل كل بلد رؤيتهم، وفي صحيح مسلم من حديث ابن عباس ما يشهد له، وحكاه ابن المنذر عن عكرمة والقاسم وسالم وإسحاق، وحكاه الترمذي عن أهل العلم ولم يحك سواه، وحكى الماوردي وجهاً للشافعية.
ثانيها: مقابله إذا رؤى ببلدة لزم أهل البلاد كلها وهو المشهور عند المالكية، لكن حكى ابن عبد البر الإجماع على خلافه، وقال أجمعوا على أنه لا تراعى الرؤية فيما بعد من البلاد كخراسان والأندلس. قال القرطبي: قد قال شيوخنا إذا كانت رؤية الهلال ظاهرة قاطعة بموضع ثم نقل إلى غيرهم بشهادة اثنين لزمهم الصوم. وقال بان الماجشون: لا يلزمهم بالشهادة إلا لأهل البلد الذي ثبتت فيه الشهادة إلا أن يثبت عند الإمام الأعظم فيلزم الناس كلهم لأن البلاد في حقه كالبلد الواحد

(3/377)


--------------------------------------------------------------------------------

ـــــــ
إذ حكمه نافذ في الجميع. وقال بعض الشافعية: إن تقاربت البلاد كان الحكم واحداً وإن تباعدت فوجهان لا يجب عند الأكثر، واختار أبو الطيب وطائفة الوجوب، وحكاه البغوي عن الشافعي وفي ضبطه البعد أوجه: أحدها اختلاف المطالع، قطع به العراقيون والصيدلاني وصححه النووي في الروضة وشرح المهذب ثانيها مسافة القصر قطع به الإمام البغوي وصححه الرافعي في الصغير والنووي في شرح مسلم، ثالثها: اختلاف الأقاليم، رابعها: حكاه السرخسي فقال: يلزم كل بلد لا يتصور خفاؤه عنهم بلا عارض دون غيرهم، خامسها: قول ابن ماجشون المتقدم. انتهى كلام الحافظ.
قلت: حديث ابن عباس الذي يشهد القول الأول أخرجه الجماعة إلا البخاري وابن ماجه عن كريب أن أم الفضل بعثته إلى معاوية بالشام فقال فقدمت الشام فقضيت حاجتها واستهل على رمضان وأنا بالشام فرأيت الهلال ليلة الجمعة، ثم قدمت المدينة في آخر الشهر فسألني عبد الله بن عباس ثم ذكر الهلال. فقال متى رأيتم الهلال؟ فقلت رأيناه ليلة الجمعة، فقال أنت رأيته؟ فقلت نعم ورآه الناس وصاموا وصام معاوية، فقال لكنا رأيناه ليلة السبت فلا نزال نصوم حتى نكمل الثلاثين أو نراه، فقلت ألا تكتفي برؤية معاوية وصيامه؟ فقال: لا هكذا أمرنا رسول الله صلى الله عليه وسلم.
قال الشوكاني في النيل بعد ذكر الأقوال التي ذكرها الحافظ ما لفظه: وحجة أهل هذه الأقوال حديث كريب هذا، ووجه الاحتجاج به أن ابن عباس لم يعمل برؤية أهل الشام وقال في آخر الحديث: هكذا أمرنا رسول الله صلى الله عليه وسلم، فدل ذلك على أنه قد حفظ من رسول الله صلى الله عليه وسلم أنه لا يلزم أهل بلد العمل برؤية أهل بلد آخر. واعلم أن الحجة إنما هي في المرفوع من رواية ابن عباس لا في اجتهاده الذي فهم عنه الناس والمشار إليه بقوله: هكذا أمرنا رسول الله صلى الله عليه وسلم هو قوله: فلا نزال نصوم حتى نكمل ثلاثين، والأمر الكائن من رسول الله صلى الله عليه وسلم هو ما أخرجه الشيخان وغيرهما بلفظ: لا تصوموا حتى تروا الهلال ولا تفطروا حتى تروه فإن غم عليكم فأكملوا العدة ثلاثين، وهذا لا يختص بأهل ناحية على جهة الإنفراد بل هو خطاب لكل من يصلح له من المسلمين، فالاستدلال به على لزوم رؤية أهل بلد لغيرهم من أهل البلاد أظهر من الاستدلال به على عدم اللزوم، لأنه إذا رآه أهل بلد فقد رآه المسلمون فيلزم غيرهم ما لزمهم. ولو سلم توجه الإشارة في كلام ابن عباس إلى عدم لزوم رؤية

Ҳилолни ёлғиз ўзим кўрдим

Савол: Танҳо ўзим шаввол ойининг ҳилолини кўрган бўлсам, бироқ, ҳануз давлат аҳолисига ҳилолнинг кўрингани эълон қилинмаган бўлса оғзимни очиб, ҳайит қилавераманми? Мамлакат аҳолиси ҳануз рўза тутаётган бўлса, мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: «(Рамазон) ҳилол(и)ни кўриб рўза тутинглар, (шаввол) ҳилол(и)ни кўриб оғизларингизни очинглар!» ҳадисига амал қилишим керакми ёки мамлакат аҳолисига қарашим зарурми?
Жавоб: Илм аҳллари одам ҳилолни ёлғиз ўзи кўрса, унинг рўза тутиши зарурлигини таъкидлаганлар. Чунки шаввол ойининг киргани шариатга кўра икки кишининг гувоҳлиги билангина собит бўлади. Айрим олимлар эса бундай одамнинг хуфёна оғиз очишини айтган бўлсаларда, биринчи қавл Имом Аҳмад (раҳимаҳуллоҳ) мазҳабида машҳурдир.   

Аллома Муҳаммад ибн Солиҳ Усаймийн
Фатво ва мақолалар девони, Рўза китоби, 19 жилд. Фатво № 32.
Ҳилолни ёлғиз ўзим кўрдим