Тавассул, унинг ҳукми ва турлари

Тўпловчи: Абу Ҳасан Алий ибн Ҳусайн Абу Лавз
Таржимон: Муҳаммад Исмоил

Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм

Барча мақтовлар Аллоҳгагина хос, У зотни мақтаймиз, Ундан мадад сўраймиз, Унга истиғфор айтамиз, Аллоҳдан нафсларимиз ва амалларимиз ёмонлигидан паноҳ тилаймиз. Аллоҳ кимни ҳидоят қилса уни адаштирувчи йўқ, кимни адаштирса уни ҳидоят қилувчи йўқ. Гувоҳлик бераманки, бир Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ, У ёлғиз ва шериксиздир. Яна гувоҳлик бераманки, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам У зотнинг бандаси ва элчисидир.
Шариати исломияда муқаррарки, инсон бажарадиган ҳар қандай амал Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло ҳузурида мақбул бўлиши учун унда иккита шарт топилиши лозим:
Биринчи: Амал Аллоҳ учун холис бўлмоғи зарур, у билан риё ва сумъа, шунингдек, бирон дунёвий манфаат кўзланган бўлмаслиги лозим. Аллоҳ таоло айтади: «Ким Парвардигорига рўбарў бўлишидан умидвор бўлса, у ҳолда яхши амал қилсин ва Парвардигорига бандалик қилишда бирон кимсани (унга) шерик қилмасин!» (Каҳф: 110).
Иккинчи: Амал тўғри бўлиши яъни, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларига мувофиқ бўлиши лозим, агар Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг йўлларига хилоф бўлса мақбул бўлмайди.
Ҳамма даврларда ҳам айрим одамлар тушуниб олиши қийин бўлган масалалардан бири – тавассул (восита қилиш) масаласидир. Шу боис кўпчилик тавассулнинг тақиқланган ва бидъат бўлган ҳамда Ислом асосларига ва Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳидоятларига зид бўлган турларига аралашиб қолиб, уларнинг амаллари қабул бўлишидаги шартларнинг иккинчисидан маҳрум бўлади.
Аҳли суннат вал-жамоатнинг жумҳур уламолари тавассулнинг шаръий нуқтаи назардан жоиз эканига иттифоқ қилишган, бунга оятлар ва саҳиҳ ҳадислардан далиллар келтиришган.
Аллоҳ таоло Ўзининг Китобида икки ўринда василани хос лафзи билан зикр қилди:
«Улар (илоҳ деб) илтижо қиладиган ўша кимсаларнинг ўзлари ҳам Парвардигорга қай бирлари яқинроқ бўлиш учун восита изларлар» (Исро: 57).
«Эй мўминлар, Аллоҳдан қўрқингиз ва Унга яқин бўлиш учун йўл-восита излангиз» (Моида: 35).
Ҳадисларга келсак, имом Бухорий «Саҳиҳ»ида Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Ким азонни эшитган вақтда: «Бу мукаммал чақириқнинг, ҳозир бўлган намознинг Рабби бўлган эй Аллоҳим! Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга васила (воситачилик) ва фазилат ато этгин. Эй Аллоҳим, уни Ўзинг ваъда қилган мақтовли ўринда тургизгин», деб дуо қилса, қиёмат куни унга шафоатим вожиб бўлади», дедилар.
Имом Муслимнинг «Саҳиҳ»ида Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган қуйидаги ҳадис келтирилган: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Муаззиннинг (азонини) эшитсангиз, у айтаётган сўзларни айтинглар, сўнг менга солавот айтинглар. Чунки, ким менга битта солавот айтса, Аллоҳ унга ўнта раҳмат ато қилади. Сўнг Аллоҳдан менга васила (воситачилик ато этишини) сўранглар. Зеро, у жаннатдаги бир мартабаки, Аллоҳнинг бандаларидан фақат бир бандага насиб бўлади. Мен ўша банда бўлишни умид қиламан. Ким менга васила сўраса, унга шафоат ҳалол бўлади».
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга сўраладиган васила – юксак, олий даражадир.
Тавассулнинг жоизлиги ҳақида уламолар ўртасида хилоф йўқ, бироқ унинг кайфияти ҳақида хилоф бор. Халқлардан кўплари бугун айни шу кайфият борасида йўлдан оғиб кетишган ва бидъий ва ширкий тавассулга кириб қолишган. Улар заиф ва мавзуъ (тўқима, сохта) ҳадисларни далил қилиб, маҳкам ушлаб олишади. Қолаверса, тавассул ҳақида келган оятларни ва саҳиҳ ҳадисларни ботил ва ислом динининг асосларига зид таъвиллар билан таъвил қилишади.
Тавассул мавзусининг аҳамиятидан келиб чиқиб ва кўпчилик – хусусан, тасаввуф ва тариқат аҳли кенг тарқалган, азиз-авлиёларнинг мозорлари ва уларни тавоф қилиш кўп бўлган диёрларда – тавассулнинг ман қилинган турига тушиб қолаётгани боис мен ушбу рисолани аллома шайх Муҳаммад ибн Солиҳ ал-Усаймин раҳимаҳуллоҳнинг китоблари ичидан териб жамладим. Шайх мазкур масалани лўнда ва тушунарли қилиб очиб берган, унинг турларини бирма-бир санаган, улар ичидан машруъ-шариатга мувофиқ ва мамнуъ-шариатга зид бўлганларини баён қилиб берган. Аллоҳ у кишини яхши ажру мукофотлар билан сийласин, Ўз раҳматига олсин ва илми билан халқларимизни фойдалантирсин.
Аллоҳ таолодан ушбу амалимизга ажру савоблар ато этишини, қиёмат куни у билан амалларимиз тарозисини оғир қилишини сўраймиз. У бунга қодир Зотдир. Аллоҳ таоло пайғамбаримизга, у зотнинг аҳли оиласи ва асҳобларига салавоту саломлар йўлласин.

Абу Ҳасан Алий ибн Ҳусайн Абу Лавз.
8 муҳаррам 1417ҳ.
25.5.1996.

---

ТАВАССУЛНИНГ ТАЪРИФИ

«Тавассул» – мақсадга етказувчи сабаб ва восита маъносидаги «васила» сўзидан олинган бўлиб, воситачи қилмоқ маъносини англатади.
Шаръий истилоҳда эса у билан Аллоҳнинг розилиги ва жаннатига етишиш ирода қилинадиган ибодатга айтилади. Шунинг учун: «Барча ибодатлар дўзахдан қутулиш ва жаннатга киришга воситадир», деб айтамиз. Аллоҳ таоло айтади: «Улар (илоҳ деб) илтижо қиладиган ўша кимсаларнинг ўзлари ҳам Парвардигорларига қай бирлари яқинроқ бўлиш учун восита-ибодат турлари (ни қилиш)да мусобақалашадилар» (Исро: 57).
Рамазоннинг рўзаси гуноҳларнинг кечирилишига восита, тунги намоз гуноҳларнинг кечирилишига восита, қадр кечаси ибодат билан бедор бўлиш гуноҳларнинг кечирилишига восита, бунинг шарти, буларнинг ҳаммаси иймон билан ва ажр умидида бўлиши керак. Демак, яхши амалларнинг барчаси восита, яхши амаллар қилишдан мақсад эса Аллоҳ айтганидек: «Бас, ким дўзахдан четлатилиб, жаннатга киритилса, муҳаққақ (бахт-саодатга) эришгандир» (Оли Имрон: 185). Шунинг учун Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам жаҳаннамдан паноҳ тилаб: «Аллоҳдан жаҳаннамдан паноҳ тилайман, жаҳаннам аҳлининг ҳолига вой», дердилар.

---

ТАВАССУЛ ТУРЛАРИ: ЖОИЗ ТАВАССУЛ ВА МАН ЭТИЛГАН ТАВАССУЛ

Аллоҳ таолога тавассул қилиш – дуони ижобат қилиши учун дуо қилувчи ўзи билан Аллоҳ ўртасига бир воситачини қўйишини англатади. Аллоҳга дуо қилишдаги тавассул дуо қилувчи дуосининг ижобат бўлишига сабаб бўладиган бирор нарсани дуосига қўшиши билан бўлади. Ўша нарса унинг дуоси қабул бўлишига сабаб бўла олишига далил керак бўлади, далил эса фақат шариат тарафидан бўлади. Ким шариат тарафидан бирон далилсиз қайсидир бир ишини дуоси қабул бўлиши учун восита қилса, у Аллоҳ шаънида ўзи билмаган нарсани айтган бўлади. Чунки, у одам ўзи восита қилаётган нарса Аллоҳни рози қилиши ва дуосининг қабул қилинишига сабаб бўлишини билмайди-ку!
Дуо ҳам ибодат, ибодат эса шариатга мувофиқ бўлиши лозим. Аллоҳ таоло Унинг изнисиз бирон шариатга-йўлга эргашишни ёмон иш деб санади ва ширк деб атади:
«Балки улар (Макка мушриклари) учун (куфр ва ширк каби) Аллоҳ изн бермаган нарсаларни — «дин»ни уларга шариат қилиб берган шериклари — бутлари бордир?!» (Шуро: 21).
«Улар Аллоҳни қўйиб ўзларининг донишмандларини ва роҳибларини ҳамда Масиҳ ибн Марямни Парвардигор деб билдилар. Ҳолбуки, фақат ягона Аллоҳга бандалик килишга маъмур (буюрилган) эдилар. Ҳеч илоҳ йўқ, фақат Унинг Ўзи бордир. У зот уларнинг ширкларидан покдир» (Тавба: 31).

Аллоҳга дуо қилишдаги тавассул икки қисмдир:

Биринчи қисм: Жоиз тавассул, яъни шариатда бор бўлган бирон нарсани восита қилиш. Бу ўзи бир неча турга бўлинади:
1) Аллоҳ таолога Унинг исмлари билан тавассул қилиш;
2) Аллоҳ таолога Унинг сифатлари билан тавассул қилиш;
3) Аллоҳ таолога Унинг феъллари билан тавассул қилиш;
4) Аллоҳ таолога Унга бўлган иймонини тавассул қилиш;
5) Аллоҳ таолога дуо қилувчининг ҳолати билан тавассул қилиш;
6) Аллоҳ таолога дуоси қабул бўлишидан умид бўлган солиҳ кишининг дуосини тавассул қилиш;
7) Аллоҳ таолога солиҳ амал билан тавассул қилиш.

Иккинчи қисм: Ман қилинган тавассул, бу икки қисмдир:
1) Шариатда у ҳақда ҳеч нарса дейилмаган бирон нарсани васила қилиш.
2) Мушрикларнинг ўз бут-санамлари билан, жоҳилларнинг азиз-авлиёлари билан тавассул қилишлари.

Қуйида иншааллоҳ, мазкур икки қисмни барча турлари билан бирга, ҳар бир тур ҳақида далиллар келтириб, батафсил айтиб ўтамиз.

---

БИРИНЧИ ҚИСМ: ЖОИЗ ТАВАССУЛ

Машруъ ва жоиз тавассул – матлубга етказадиган тўғри восита билан тавассул қилиш бўлиб, у шариатда бор бўлган нарсани васила қилиш билан бўлади. У бир неча турли:
Биринчи тур: Аллоҳ таолога Унинг исмлари билан тавассул қилиш

Бунинг икки хил кўриниши бор:
Биринчи кўриниши: Аллоҳ таолога Унинг исмлари билан умумий суратда тавассул қилиш.
Бунинг мисоли: Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ғам-қайғу дуоси ҳақидаги саҳиҳ ҳадисда айтилади:
«Эй Аллоҳим! Албатта, мен Сенинг қулингман. Қулингнинг ўғлиман. Чўрингнинг ўғлиман. Тасарруфим Қўлингда (яъни, мени ҳохлаган томонингга бурасан). Ҳукминг менинг устимда жорийдир. Менинг устимдаги қазоинг (ҳукминг) адолатдир. Сендан Ўзингнинг ҳар бир исминг билан сўрайманки, у исм билан Ўзингни номлагансан ёки уни қайсидир Китобингда нозил қилгансан ёки уни бирон бандангга билдиргансан ёки уни Ўз олдингдаги ғайб илмида сақлаб қўйгансан. (Шу исмларнинг ҳаммаси билан сўрайманки), Қуръонни қалбимнинг баҳори, кўнглимнинг нури, маҳзунлигимнинг ариши ва ташвишимни кетиши қилгин».
Бу ҳадисдаги далил - «Сендан Ўзингнинг ҳар бир исминг билан сўрайман» иборасидир.
Дуоларимизда айтамизки: «Эй Аллоҳим, Сендан Ўзингнинг гўзал исмларинг билан сўрайман». Бунинг далили – Аллоҳ таолонинг қуйидаги қавлидир: «Аллоҳнинг гўзал исмлари бордир. Бас, Унга ўша исмлар билан дуо қилинглар» (Аъроф: 180).

Иккинчи кўриниши: Аллоҳ таолога хос исми билан тавассул қилиш:
Бунинг мисоли: «Эй Ғафур, мени мағфират эт! Эй Раҳим, менга раҳм қил! Эй Аллоҳим! Сен афв қилишни яхши кўрадиган Афувсан, мени афв эт!» каби дуоларки, бу Аллоҳга хос исми билан тавассул қилиш.
Бу хил тавассулда исм дуога муносиб бўлмоғи лозим. Агар Аллоҳдан ризқ сўрамоқчи бўлсангиз: «Ё Раззоқ» дейсиз, мағфират тиламоқчи бўлсангиз: «Ё Ғафур» дейсиз, афв сўрамоқчи бўлсангиз: «Ё Афув» дейсиз ва ҳоказо.
Бироқ, «Эй қаттиқ жазолови Зот, мени афв эт» дейишингиз муносиб эмас. Чунки, жазога далолат қилувчи исмни қандай қилиб Аллоҳ азза ва жалладан афв сўраш учун тавассул қиласиз?! Аллоҳ таолодан нимани сўраётган бўлсангиз, ўшанга муносиб исмлари билан дуо қиласиз.
Бунга яна бир мисол: Абу Бакр розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан намозида ўқиши учун бирор дуо ўргатишларини сўраганида у зот: «Эй Аллоҳим, мен ўзимга катта зулм қилдим, гуноҳларни фақат Сенгина мағфират қиласан, мени Ўз ҳузурингдан бўлган мағфират ила кечиргин ва менга раҳм-шафқат қил. Албатта, Сен Ғафурсан, Раҳимсан», деб дуо қилинг», дедилар. Мазкур дуода матлабга мувофиқ икки исм билан Аллоҳга тавассул қилиниб, “Албатта, Сен Ғафурсан, Раҳимсан” дейилди.
Тавассулнинг бу тури Аллоҳ таолонинг: «Аллоҳнинг гўзал исмлари бордир. Бас, Унга ўша исмлар билан дуо қилинглар» (Аъроф: 180) деган каломига дохилдир. Зеро, бу ерда дуо – сўров дуосини ҳам, ибодат дуосини ҳам ўз ичига олади.

Иккинчи тур: Аллоҳ таолога Унинг сифатлари билан тавассул қилиш

Бунинг ҳам икки хил кўриниши бор:
Биринчи кўриниши: Аллоҳ таолога Унинг сифатлари билан умумий тарзда тавассул қилиш.
Бунинг мисоли: Дуо қилган пайтингизда: «Эй Аллоҳим, мен Сендан гўзал исмларинг ва олий сифатларингни восита қилиб сўрайман» деб, сўнг матлубни зикр қиласиз. Бу тавассул тўғри.
Иккинчи кўриниши: Аллоҳ таолога Унинг хос бир сифати билан тавассул қилиш.
Бунинг мисоли: Ҳадисда келганки: «Аллоҳнинг иззати ва қудрати билан, ўзим сезаётган ва хавфланаётган нарсамнинг ёмонлигидан паноҳ тилайман».
Бу ерда Аллоҳнинг сифатларидан хос икки сифат; “иззат” ва “қудрат” сифатини васила қилинмоқда.
Бунга яна бир мисол: Ҳадисда келганки: «Эй Аллоҳим, ғайбни билишинг ва бутун махлуқларинг устидаги қудратинг билан сўрайман, модомики ҳаёт мен учун хайрли эканини билсанг, мени яшатгин. Агар ўлимни мен учун хайрли деб билсанг, вафот эттиргин» . Бу ерда матлабга муносиб бўлган Аллоҳнинг “илм” ва “қудрат” сифатлари билан тавассул қилинмоқда.

Учинчи тур: Аллоҳ таолога Унинг феъллари билан тавассул қилиш.

Бу шундай бўладики, Аллоҳдан бирор нарсани сўраб дуо қиласиз, сўнг ўша нарсани рўёбга чиқаришига худди шунга ўхшаш бошқа бир феълини восита қиласиз. Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга салавот айтиш ҳадисида келадики: «Эй Аллоҳим, Иброҳим ва унинг аҳли-оиласига салавот йўллаганинг боис Муҳаммад ва Муҳаммаднинг аҳли-оиласига ҳам салавот йўллашингни сўраймиз».
Зеро, Аллоҳнинг Иброҳим ва унинг аҳли-оиласига салавот йўллаши Унинг феълларидан. Аллоҳнинг бандасига салавот йўллаши уни малаул аълода (Ҳузуридаги муқарраб фаришталар олдида) уни мақташи ва уни яхшилик билан тилга олиши. Баъзи уламолар Аллоҳнинг салавот йўллаши унинг раҳмати деганлар, бу заиф гап. Уни Қуръон ояти инкор этади. «Ана ўшаларга Парвардигорлари томонидан саловот ва раҳмат бордур.» оятда раҳматни салавотга атф қилинмоқда атф фарқлиликни тақозо қилади.
«Эй Аллоҳим, бизга ёмғир ёғдирганинг каби, уни фойдали ёғин қилгин» деб дуо қилсангиз Аллоҳ таолога Унинг феълини восита қилган бўласиз. Зеро, бунда Аллоҳнинг ёмғир ёғдириш феълини восита қилинмоқда.

Тўртинчи тур: Аллоҳ таолога Унга бўлган иймонни тавассул қилиш

Яъни, инсон Аллоҳ таолога ва Унинг пайғамбарига бўлган иймонини восита қилиб: «Эй Аллоҳим, Сенга ва пайғамбарингга бўлган иймонимни ўртага қўйиб, Сендан фалон-фалон нарсани сўрайман» деса дуруст бўлади. Бунга қуйидаги ояти карима далил бўлади: «Парвардигоро, албатта биз: «Парвардигорингизга иймон келтирингиз!» — деб иймонга чорлаган жарчи (Муҳаммад алайҳис-саломнинг нидоларини) эшитдигу иймон келтирдик. Парвардигоро, бизнинг гуноҳларимизни мағфират қил, қилган ёмонликларимизни (саҳифайи аъмолимиздан) ўчиргил ва бизларни яхшилар билан бирга вафот топдир!» (Оли Имрон: 193).
Яъни, Сенга бўлган иймонимиз сабабли бизни мағфират қил, деб Аллоҳга бўлган иймонни мағфират қилиниш учун васила қилинмоқда.
Қуйидаги оятлар ҳам шунга далил бўлади:
«Аниқки, Менинг бандаларимдан бир гуруҳ бор эди. Улар: «Парвардигоро, (Ўзингга) иймон келтирдик. Бас сен Бизларни мағфират қилгин ва бизларга раҳм айла: Сен Ўзинг раҳм қилувчиларнинг яхшироғидирсан», дер эдилар» (Муъминун: 109).
«Парвардигоро, нозил қилган нарсангга ишондик, пайғамбарингга эргашдик. Бас, бизни (Ўзингнинг бирлигингга, пайғамбарингнинг ҳақлигига) гувоҳлик берувчилар қаторига ёзгин!» (Оли Имрон: 53).
Демак, Аллоҳга ва Расулига бўлган иймонни ҳамда Аллоҳ ва Расулига бўлган муҳаббатни васила қилиш жоиз. Чунки, мазкур иймон ва муҳаббат кишининг гуноҳлари мағфират қилинишига сабаб бўлади.

Бешинчи тур: Аллоҳ таолога дуо қилувчининг ҳолини васила қилиш

Яъни, дуо қилувчи Аллоҳ таолога ўз ҳолини ва ўзида бўлган эҳтиёжни васила қилиш билан кифояланиб, бошқа нарсани зикр қилмаслиги. Масалан: «Эй Аллоҳим, мен Сенга муҳтожман, мен Сенинг қўл остингда асирман» деганга ўхшаш сўзларни айтиши. Мусо алайҳис-салоту вассалом икки аёлнинг қўйларини суғориб бергач, бир четдаги дарахт соясига бориб ўтириб, айтган сўзлари бунга далил бўлади: «Роббим, мен Ўзинг мен учун нима яхшилик (яъни ризқ) туширсанг, ўшанга муҳтождирман» (Қасас: 24).
Закариё алайҳис-салоту вассаломнинг қуйидаги сўзлари ҳам шу турга киради: «Парвардигорим, дарҳақиқат менинг суякларим мўртлашди, кексаликдан бошим — сочим оқарди. Парвардигорим, мен сенга дуо қилиб (ҳеч қачон) ноумид бўлган эмасман» (Марям: 4).

Олтинчи тур: Дуоси қабул бўлиши умид қилинадиган солиҳ кишининг дуосини васила қилиш

Саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан Аллоҳга ом ва хос дуолар қилишларини сўрашарди.
«Саҳиҳайн»да Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан қуйидаги ҳадис ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида бир йили одамларга қурғоқчилик етди. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам жума кунида хутба қилиб турганларида бир аъробий туриб: «Ё Росулаллоҳ, мол-ҳоллар ҳалок бўлди, бола-чақалар оч қолди, биз учун Аллоҳга дуо қилинг», деди. У зот қўлларини кўтариб, уч бор: «Эй Аллоҳим, бизларга ёмғир ёғдиргин» деб дуо қилдилар. Осмонда бир парча ҳам булут кўринмас эди. Жоним Қўлида бўлган Зотга қасамки, ҳали қўлларини туширмасларидан тоғлар мисол булутлар ёпирилиб келди. Сўнг минбарларидан тушмаслариданоқ у зотнинг соқолларидан ёмғир томчилари оқиб тушаётганини кўрдим. Ўша куни ёмғир ёғди, эртасига, индинига, ундан кейинги кун, то келгуси жумагача тинмади. (Кейинги жума) ҳалиги аъробий – ёки бошқа биров – туриб: «Ё Росулаллоҳ, уй-жойлар вайрон бўлди, моллар ғарқ бўлди, биз учун Аллоҳга дуо қилинг», деди. У зот қўлларини кўтариб: «Парвардигоро, устимизга эмас, атрофларимизга (ёғдиргил)», дедилар. Қўллари билан булутнинг қайси тарафига ишора қилсалар, ўша томон очилар эди. Мадина (осмони) улкан доира шаклида очилиб қолди. Қанот водийсида бир ой ёмғир суви оқди. Атрофдан ким келса, кўп ёмғир ёққани ҳақида гапирарди».
Солиҳ кишининг дуоси билан тавассул қилиш жоизлигига яна бир далил: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам умматлари ичидан етмиш минг киши ҳисобсиз ва азобсиз жаннатга кириши ҳамда улар руқя қилдирмайдиган (дам солдирмайдиган), куйдириб даволанмайдиган, шумланмайдиган ва Роббиларига таваккул қиладиган кишилар эканини айтганларида Укоша ибн Миҳсон ўрнидан туриб: «Ё Расулаллоҳ, Аллоҳга дуо қилинг, мени ўшалардан қилсин», деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Сен ўшалардансан», дедилар.
Демак, инсон дуоси ижобат бўлиши умид қилинадиган бирон кишидан унинг ҳаққига Аллоҳга дуо қилишини сўраши дуруст бўлади.

Эслатма: Тавассулнинг бу тури дуо қилувчининг ҳаётлигида бўлиши шарт. Ўлимидан сўнг дуруст бўлмайди. Чунки унинг амал дафтари ёпилиб, жазо ва мукофот ҳовлисига кўчиб ўтган бўлади. Шунинг учун ҳам Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳунинг халифалик даврида қурғоқчилик бўлганида ёмғир тилаб дуо қилишларини сўраб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қабрларига бормадилар, балки ҳазрати Умар Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг амакилари Аббосга: «Туринг, сиз ёмғир сўраб Аллоҳга дуо қилинг» дедилар ва у киши дуо қилдилар.
Аммо Утбийдан ривоят қилинган, яъни, бир аъробий Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қабрларига келиб: «Ассалому алайка ё Расулуллоҳ, Аллоҳ таоло Қуръонда: «Агар улар (Аллоҳ ва расулидан бошқасидан ҳукм сўраб боришлари билан) жонларига жабр қилган пайтларида дарҳол сизнинг олдингизга келиб, Аллоҳдан мағфират сўраганларида ва пайғамбар ҳам улар учун мағфират сўраганида эди, Аллоҳнинг тавбаларни қабул қилувчи, меҳрибон эканлигини топган бўлур эдилар» (Нисо: 64) деган. Мен гуноҳларимга истиғфор айтиб, сизни Роббимга воситачи бўлишингизни истаб, ҳузурингизга келдим» дегани, сўнг у ортига қайтгач, Утбийнинг кўзи илиниб, тушига Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам кириб: «Аъробийнинг ортидан бориб, хабар бер, Аллоҳ унинг гуноҳларини кечирди» деганлари ҳақидаги сўзлар ёлғон ва саҳиҳ бўлмаган сўзлардир, оят бу нарсага далолат қилмайди. Зеро, Аллоҳ таоло: وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ деди, إِذَا ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ демади, إذ «из» калимаси ўтган замонга истеъмол қилинади, келаси замонга эмас. Оят оқимидан маълум бўладики, у Аллоҳ ва Расулидан бошқадан ҳукм сўраб борувчилар хусусидадир.

Еттинчи тур: Аллоҳ таолога солиҳ амал билан тавассул қилиш.
Яъни, инсон дуоси олдидан тилагининг ҳосил бўлишига сабаб бўлувчи бирор солиҳ амалини зикр қилиши.

Бунинг мисоли: Қуйидаги ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтган уч киши ҳақидаги ҳикоядир:
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳу айтади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганларини эшитдим: «Сизлардан илгари ўтган умматлардан уч киши йўлда боратуриб, тунаш учун бир ғорга киришди. Шунда тоғдан бир катта харсанг думалаб тушиб, ғор оғзини тўсиб қўйди. Улар (бу харсангни суриб ташлашдан ожиз бўлганларидан кейин) бир-бирларига: «Сизларни бу харсангдан солиҳ амалларингизни восита қилиб Аллоҳга дуо қилишингизгина қутқариши мумкин», дейишди. Улардан бирлари деди: «Эй Аллоҳим, менинг кекса ота-онам бор эди. Мен ҳар куни кечқурун сут соғиб келмб аввал ота-онамга ичирар, сўнг бола-чақамга берардим. Бир куни қайсидир иш билан ушланиб қолиб, кеч келсам ота-онам ухлаб қолган эканлар. Уларга соғилган сутни олиб кирсам ухлашаётган экан. Улардан аввал бола-чақамга сут беришни ҳоҳламадим-да, қўлимда кўза билан то тонг отгунча уларнинг уйғонишларини кутиб турдим. Улар уйғонгач сутларини ичдилар. Эй Аллоҳим, шу ишни Сенинг Юзингни истаб қилган бўлсам, бизни бу ҳолатдан қутқар деди.» Шунда харсанг улар чиқиб кетиша олмайдиган даражада бир оз очилди.
Иккинчилари деди: «Эй Аллоҳим, амакимнинг бир қизи бор бўлиб, у мен учун ғоят суюкли эди. Мен уни ўзимга чорлаганимда, у кўнмаганди. Ҳатто бир йили муҳтожлигидан ҳузуримга келди. Шунда мен унга бир юз йигирма динор беришимга у эса бунинг эвазига ўзини менга қўйиб беришига келишдик. Ҳатто, қачонки унга етишишга қодир бўлиб турганимда у: «Аллоҳдан қўрқ, муҳрни (яъни бокиралигимни) ноҳақ йиртишинг сенга ҳалол бўлмайди», деди. Шунда мен ундан ўзимни тортдим ва берган тиллаларимни ҳам қайтариб олмадим. Эй Аллоҳим, агар мен шуни Сенинг Юзингни истаб қилган бўлсам, биздан бу ҳолатимизни аритгайсан.» Шунда харсангтош улар сиғмагудек даражада яна бир оз очилди.
Учинчилари деди: «Мен ишчилар ёллаб ишлатиб, уларнинг ҳақларини бердим. Лекин улардан бири ўз ҳақини олмасдан кетиб қолди. Мен унинг иш ҳақини айлантирдим, ҳатто кўп мол-дунё вужудга келди. Бир қанча вақт ўтгач, у одам келиб: «Эй Аллоҳнинг бандаси, менинг иш ҳақимни бер», деди. Мен унга: «Мана бу кўриб турганинг туя, сигир, қўй ва қуллар сенинг иш ҳақинг ҳисобидан» дедим. У одам: «Эй Аллоҳнинг бандаси, менинг устимдан кулма», деди. Мен: «Сенинг устингдан кулаётганим йўқ, булар сенинг иш ҳақинг» дедим. Шунда у ҳалигиларнинг ҳаммасини ҳайдаб олиб кетди, ҳеч нарса қолдирмади. Эй Аллоҳим, агар мен шу ишни Сенинг Юзингни истаб қилган бўлсам, биздан бу ҳолатимизни аритгайсан.» Шунда харсангтош сурилди ва ундан чиқиб кетдилар».
Бу – Аллоҳга солиҳ амал билан тавассул қилиш бўлиб, у жоиздир.
Бир одам: «Эй Аллоҳим, ота-онамга қилган яхшиликларим туфайли менга ҳам фарзандларимдан яхшилик кўрсатгин» деб дуо қилса жоиз бўлади, бу ҳам солиҳ амал билан тавассул қилишга киради.
Тавассулнинг мазкур турлари ҳаммаси жоиздир, чунки булар мақсудга эришиш учун яроқли сабаблардир.

ИККИНЧИ ҚИСМ: МАМНУЪ ТАВАССУЛ

Мамнуъ – яъни, ман қилинган тавассул – Аллоҳ таолога шаръан васила қилиш дуруст бўлмайдиган нарсалар билан тавассул қилишдир. Бундай тавассул беҳуда ва ботил ишлар жумласидан бўлиб, ақлга ҳам, нақлга ҳам хилофдир.
Бу икки турлидир:
Биринчи тур: Шариатда айтилмаган нарсалар билан тавассул қилиш.
Тавассулнинг бу тури бидъат ва ширкка олиб борувчи нарсалардан. Ислом бидъат ва ширкка олиб борувчи нарсалардан қайтаради. Мақолда айтилади: “Сақланиш (олдини олиш) даволашдан кўра яхшироқ .”
Бунга мисол: Аллоҳ таолога Унинг ҳузурида жоҳ - яъни ҳурмат ва обрў-эътибор эгаси бўлган бирон шахснинг ҳурмати билан тавассул қилиш. Масалан, Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг жоҳи билан тавассул қилиб: «Эй Аллоҳим, мен Сендан пайғамбарингнинг ҳаққи ҳурмати билан фалон-фалон нарсани сўрайман» дейиш. Бундай қилиш жоиз эмас, чунки бу шариат эътибор қилмаган сабабни ушлашдир. Зеро, ҳар қандай ҳурматли шахснинг ҳурмат-эътибори дуонинг қабул бўлишига таъсир кўрсата олмайди. Чунки бу ҳурмат - дуо қилувчи (одам)га ҳам, дуо қилинувчи (Аллоҳ)га ҳам алоқаси бўлмаган, фақатгина ўша ҳурмат эгасининг ўзигагина тааллуқли бўлган нарсадир. Демак, кимнингдир ҳурмат-эътибори сиз учун тилагингизга етиш ёки бошингиздан мусибатни аритишда ёрдам бера олмайди. Бирон мақсадга етказадиган нарсани бу фалон нарсанинг василаси-воситаси деб аталади. Мақсадга етказмайдиган нарсани восита қилиш беҳуда ишлардан ҳисобланади. Демак бундай нарсани ўзингиз билан Роббингиз ўртасида восита қилишингиз яхши эмас.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳаққи-ҳурматлари ёки шахслари билан тавассул қилиш сизга нисбатан фойдали эмас, чунки у фақат Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламгагина фойда беради. Восита қандай бўлиши ҳозиргина айтиб ўтдик. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг Аллоҳ олдида ҳурматли бўлишларининг сизга нима фойдаси бор?
Ҳозирда Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан тавассул қилиш жоиз эмаслигига далил шуки, Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳунинг халифалик даврларида қурғоқчилик бўлганида одамлар билан бирга Аллоҳдан ёмғир тилаш учун чиқдилар ва: «Эй Аллоҳим, биз Сенга пайғамбаримизни восита қилардик ва Сен бизга ёмғир ёғдирар эдинг. Энди Сенга пайғамбаримизнинг амакисини восита қиламиз, бизга ёмғир ёғдиргин», дедилар, сўнг Аббос ибн Абдулмуттолиб розияллоҳу анҳу ўринларидан туриб Аллоҳдан ёмғир сўраб дуо қилганида Аллоҳ ёмғир ато этган эди.
Бу — саҳобаларнинг Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан тавассул қилишларининг маъноси у кишининг шахсларини эмас дуоларини восита қилиш эканига далолат қилмоқда.
Тўғри тавассул кўриниши шундай бўладики, «Эй Аллоҳим, мен Сендан Расулингга бўлган иймонимни – ёки Расулингга бўлган муҳаббатимни – восита қилиб сўрайман» дейсиз. Мана шу тўғри ҳамда манфаатли тавассул бўлади.
Шариатда айтилмаган васила билан тавассул қилишга яна бир мисол: Вафот этиб кетган кишининг дуосини восита қилиш. Яъни, маййитдан унинг ҳақига Аллоҳга дуо қилишини сўраш. Бу ҳам ношаръий ва тўғри бўлмаган василадир. Маййитдан дуо талаб қилиш ўша одамнинг ақлсизлигига далолат қилади. Чунки, одам ўлса, унинг амали тўхтайди, у энди бировнинг ҳаққига дуо қила олмайди. Ҳатто, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳам вафот этганларидан кейин бировнинг ҳаққига дуо қилишлари мумкин эмас. Шу боис саҳбалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг вафотларидан кейин у зотдан дуо сўраб келмадилар. Бунга ҳозиргина айтиб ўтганимиз Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳунинг қилган иши далилдир.
Агар маййитдан дуо талаб қилиш мумкин ва тўғри васила бўлганида, Умар ва бошқа саҳобалар розияллоҳу анҳум бу имкониятни асло қўлдан чиқармаган ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан дуо талаб қилган бўлардилар. Чунки, у зотнинг дуолари Аббос ибн Абдулмуттолибнинг дуосидан кўра ижобатга яқинроқ эди.
Хуллас, маййитдан Аллоҳга дуо қилишини сўраш - жоиз бўлмайдиган ботил тавассулдир.

Иккинчи тур: Мушриклар бут-санамларини, жоҳиллар азиз-авлиёларини восита қилишлари.
Биз буни бидъат тавассул демаймиз, балки бу ширк тавассулдир. очиқдан-очиқ ширкни тавассул деб номлаш дуруст бўлмайди.
Чунки жоҳил кимсалар ўзларича воситачи деб гумон қиладиган кишиларига дуо қиладилар. Улардан бири азиз-авлиё деб билган кишисининг ҳузурига бориб: «Эй валийюллоҳ, мени халос этинг», «Эй аҳли байт, мени қутқаринг», «Эй Набиюллоҳ, менга нажот беринг» деб хитоб қилишади. Буни восита деб номлаш дуруст эмас, биз буни ширк деб атаймиз. Зеро, Аллоҳдан бошқага дуо қилиш диний жиҳатдан ширк, ақл жиҳатидан ахмоқликдир.
Диний жиҳатдан ширк бўлишининг боиси – улар Аллоҳга шерик қилдилар.
Ақл жиҳатидан ахмоқлик бўлишининг боиси – Аллоҳ таоло айтмоқдаки: «Аллоҳни қўйиб, Қиёмат Кунигача ҳам (дуони) мустажоб қила олмайдиган (жонсиз) нарсаларга дуо-илтижо қиладиган кимсадан ҳам йўлдан озганроқ ким бор?! Ҳолбуки у (дуо қилинаётган нарса)лар ўша (мушрик)ларнинг дуоларидан ғофилдирлар!» (Аҳқоф: 5).
Қиёмат куни улар ёрдам беришолмайди: «(Қиёмат Кунида) инсонлар (ҳисоб-китоб учун) тўпланган вақтида ўша (бутлар) уларга (мушрикларга) душман бўлурлар ва уларнинг (Аллоҳни қўйиб, ўзларига) ибодат қилганларини ҳам инкор этурлар» (Аҳқоф: 6).
Демак, буни васила-восита дейиш тўғри эмас, бу – кишини диндан чиқарувчи ширкдир: «Ким ўзи учун ҳеч қандай ҳужжат бўлмаган ҳолда Аллоҳ билан бирга бошқа бирон илоҳга илтижо қилса, бас унинг ҳисоб-китоби Парвардигорининг ҳузурида бўлур. Албатта кофир бўлган кимсалар нажот топмаслар» (Муъминун: 117).

Масала:
Бирон киши айтиши мумкинки: «Биз улардан бизнинг ҳаққимизга Аллоҳга дуо қилишларини талаб қиламиз, холос.»
Бунга жавоб шуки: Бу иш залолат ва ақлсизликдир. Чунки ўликлар сизларга ижобат қилмайдилар, яъни сизларнинг ҳаққинигизга Аллоҳга дуо қилишга қодир эмаслар. Инсон ўлгач, унинг амали тўхтайди, фақат учта амали давом этиб туради. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Инсон ўлса, унинг учта амалидан бошқа барча амали узилади: садақаи жорияси, фойдаланиб туриладиган илми, ҳаққига дуо қиладиган солиҳ фарзанди».

Масала:
Бирон киши айтиши мумкинки: Сиз жоҳил деб атаётган ўша кишилар азиз-авлиёларга дуо қилишади-да, талаблари ҳам ҳосил, ҳожатлари раво бўлиб қолади. Кейин улар: «Фалон авлиёга дуо қилган эдик, ижобат қилди, талабимиз ҳосил бўлди» дейишадиган бўлса, бунга нима дейиш мумкин?
Жавоб: Аллоҳ таоло дуо қилувчини имтиҳон қилиш мақсадида баъзан ўша нарсани унинг дуоси сабабли эмас, балки дуо қилган пайтида ато этиши мумкин. Яъни, бир киши валийнинг қабрига келиб, унга дуо қилади, сўнг Аллоҳ таоло уни имтиҳон қилиш учун – валий ато этгани учун эмас – унинг сўраган нарсаси ҳосил бўлади. Чунки, аниқ биламизки, ўша валий унга ҳеч қандай наф етказолмайди ва дуосига асло ижобат қилолмайди. Лекин, бу ерда имтиҳон кетаяпти. Гуноҳга бўш қараш билан имтиҳонга солиниш ўтган умматларда ҳам, бу умматда ҳам мавжуд.
Ўтган умматларда содир бўлган имтиҳонларга мисол: Аллоҳ таоло айтади: «(Эй Муҳаммад), улардан (яҳудийлардан) денгиз олдидаги кишлоқ ҳақида — шанба куни ҳаддан ошганлари ҳақида (яъни ман қилинганига қарамасдан шанба куни балиқ овлаганлари ҳақида) сўранг. Ўшанда, шанба (яъни, ба¬лиқ овлашдан ман қилинган) кунларида балиқлар (сув юзида) очиқ келар эди, шанбадан бошқа кунларида эса келмас эди. Уларни итоатсиз бўлганлари сабабли мана шундай имтиҳон қилурмиз» (Аъроф: 163).
Яъни, Аллоҳ таоло уларга шанба куни балиқ овлашни ҳаром қилган эди. Улар бир мунча замон шу ҳолда қолдилар. Сўнг Аллоҳ таоло уларни имтиҳон қилишни истади. Шанба куни балиқлар сув юзини қоплагудек даражада кўп кела бошлади, шанбадан бошқа кунлари эса умуман балиқ кўринмас эди. Яҳудлар маккор, хиёнаткор ва очкўз халқ бўлганларидан: «Нега энди шанбадан бошқа кунлари балиқлар умуман келмайди-ю, бизга ов қилиш ман қилинган куни – шанба куни келади?! Биз шунча балиқдан маҳрум бўлиб қолаверамизми?! Бунинг бир чорасини топмасак бўлмайди. Жума куни тўр ташлаб қўяйлик-да, шанба куни келган балиқлар тўрга илашиб қолсин, кейин якшанба куни уларни чиқариб олаверамиз», дейишди.
Бу эса очиқдан-очиқ ҳийла эди. Улар: «Биз шанба куни ов қилмаяпмиз, жума куни ташлаган тўрларимизни якшанба куни тортиб оляпмиз», дейишарди. Шундан сўнг Аллоҳ таоло уларни бу қилмишлари туфайли жазолади: «Орангиздан шанба кунида ҳаддан ошган кимсаларни билдингиз. Бас, Биз уларга: «Бадбахт маймунларга айланингиз», дедик» (Бақара: 65). Улар маймунга айланишди. Чунки, маймун инсонга энг ўхшаш ҳайвон, уларнинг қилмишлари ҳам мубоҳга ўхшаган ҳаром иш, яъни кўринишидан мубоҳ, аслида ҳаром иш эди. Аллоҳ таоло уларни бадбахт маймунларга айлантирди. Бироқ ҳозирда мавжуд бўлган маймунлар Бану Исроилнинг ўша тоифаси айлантирилган маймунлар эмас, у маймунлар аллақачон қирилиб битганлар. Мазкур воқеада яҳудлар имтиҳонга солинган ва ундан ўта олмаган, Аллоҳнинг ҳаром қилган нарсаси устида ҳийла қилишган эди.
Бу умматдаги имтиҳонга келсак, Аллоҳ таоло Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобаларини бир синов билан имтиҳон қилди. Яъни, киши ҳаж ёки умра учун эҳромга кирса, унга ов овлашни ҳаром қилди: «Эй мўминлар, эҳромда бўлган чоғингизда бирон овни ўлдирманг!» (Моида: 95). Сўнг Аллоҳ таоло Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг асҳобини имтиҳон қилди ва уларга қўллари ва найзалари етадиган овларни юборди. Кийик ва қуён каби ҳайвонларни бемалол қўллари билан ушлаб олишларига, қушларни эса найзалари билан овлаб олишларига имкон яратиб қўйди: «Эй мўминлар, албатта Аллоҳ ғойибда (кўрмай) туриб ўзидан қўрқадиган кишиларни билиш учун сизларни (ҳаж сафарида бўлган чоғингизда) қўл ва найзаларингиз етгудек овлар билан имтиҳон қилур» (Моида: 94). Имтиҳондан кўзда тутилган ҳикмат – Аллоҳдан ғоибона қўрқадиган кишилар маълум бўлишлари эди. Хўш, саҳобалар эҳромдалик ҳолларида қўллари ва найзалари билан ов овлай бошладиларми? Йўқ, асло! Саҳобалардан ҳеч бири на ов овлади, на бирон ҳийла қилди!
Шу билан бу умматнинг салоҳияти билан Бани Исроил ўртасидаги фарқ маълум бўлади.
Бироқ, ҳозирда бу уммат ичида ҳам худди Бани Исроилга ўхшаб Аллоҳнинг ҳаром қилган нарсаларига ҳийла қиладиган кимсалар пайдо бўлди. Айримлар рибо устида ҳийла қилишади, айримлар никоҳда ҳийла қилишади, айримлар мусулмон биродарларига турли туман ҳийлалар воситасида зулм қилишади. Огоҳ бўлиш керакки, ҳаром нарсага эришишда ҳийла қилган одам Аллоҳнинг энг бадбахт бандалари бўлмиш яҳудларга ўхшаб қолган бўлади.
Сўзимизни Аллоҳга ҳамд-санолар айтиш билан якунлаймиз.

Абу Ҳасан Алий ибн Ҳусайн Абу Лавз
Тавассул, унинг ҳукми ва турлари