САҲОБАЛАРНИ СЎККАН КИМСАНИНГ ҲУКМИ
Шайхулислом Ибн Таймия ўзининг «Сорим ал-Маслул ала шатим ар-Росул» (437) китобида айтдики: «Кимки (саҳобаларни) сўкиб яна (ушбу сўкишига) Али илоҳ ёки у пайғамбар, Жаброил рисолатни етказишда адашиб қолди деган даъволарни қўшадиган бўлса, ушбу кимса кофир эканида шак-шубҳа йўқдир. Балки ушбу кимсани кофир деб айтишда иккиланиб қолган одамни ҳам кофир эканлигида шак-шубҳа йўқдир. Ёки ўша кимсаларнинг қай бири, Қуръондан тушиб қолган оятлар бўлиб улар яшириб келинган деб даъво қилса ёки Қуръоннинг ҳозирги шаръий амалларини соқит қиладиган ботиний (ички) таъвилотлари бор ва шунга ўхшаш нарсаларни даъво қилса, улар Қаромита, Ботинийя ва Танасухиялар деб номланиб, уларнинг кофир эканларида ихтилоф йўқдир.
Бироқ уларни (саҳобаларни) адолатли ва диёнатли эканига путур етказмайдиган даражада ҳақоратласа, мисол учун у (саҳоба)ларнинг баъзисини бахиллик, қўрқоқлик, илми ва зуҳди озлик ҳамда шунга ўхшашлар билан сифатласа, бу кимсага адабини ва таъзирини бериб қўйиш лозим бўлади. Унга фақат ушбу сўзини деб куфр ҳукмини бермаймиз. Демак илм аҳлидан ана шундай кимсаларга куфр ҳукмини бермаганларнинг сўзларини (ушбу маънога) йўйиб қўйилади.
Мутлақ лаънат айтиб, таҳқирлайдиган кимсага келсак, бу аччиқланганидан лаънат айтдими ёки эътиқоддан келиб чиқиб лаънат айтдими деган иккиланиш борлиги сабабидан илм аҳли ўртасида ихтилофга бориладиган ўриндир.
Бироқ кимки улар Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан кейин муртад бўлиб кетишди. Фақатгина ўн неча нафардан иборатларигина бундан мустаснодир ёки барчаси фосиқ бўлиб кетишди деб айтадиган даражагача борса, бу кимса кофир эканлигида шак-шубҳа йўқдир. Чунки у Қуръоннинг бир неча ўринда Аллоҳ таоло улардан рози бўлганлиги ва уларга мақтов айтгани ҳақида келган оятларни ёлғонга чиқарувчидир. Балки ушбу кимсанинг кофир эканлигида шак-шубҳа қилган кишининг кофир эканлиги аниқ-тайин масаладир. Чунки ушбу сўздан Китобу-Суннатни бизгача етказган зотлар кофиру-фосиқлардир деган маъно келиб чиқади. Ҳамда ушбу Оли-Имрон сурасининг 110-ояти «Сизлар одамлар учун чиқарилган миллатларнинг энг яхшиси бўлдингиз» деб хабар берилган миллатларнинг энг яхшиси бўлмиш аввалги асрдагиларнинг барчаси кофир ва фосиқлар бўлиб, ушбу уммат умматнинг энг ёмонидир ва ушбу умматнинг энг ёмонлари аввалда ўтганларидир деган маъно келиб чиқади. Ушбу кимсанинг кофир эканлиги Ислом динида барчага бирдек маълум бўлган масалалар сирасидандир. Шу сабабли ушбу сўзни ошкор айтаётганларнинг аксари зиндиқлиги маълум бўлган кимса эканлигини кўрасиз. Зиндиқларнинг аксари ўзининг йўлларини сир тутади. Асли уларнинг (турқида) Аллоҳ таолонинг ўрнак олинадиган жазоси яққол намоён бўлиб туради. Нақл (қилинган асарлар) мутавотир даражада келдики, уларнинг ҳаёт ва ўлим чоғидаги юз-чеҳралари чўчқа тусини олади…
Хулоса қиладиган бўлсак: (Саҳобаларни) сўкувчи кимсалар кофир эканида шак-шубҳа бўлмаган, кофир эканлигига ҳукм қилинмайдиган ва кофир ёки кофир эмас деб ҳукм қилинишда иккиланиладиган турларга бўлинади. Бу ўринда ушбу масалага муфассал киришиш ноўриндир. Ушбу масалани биз истаган ана шу масала борасида айтганларимиз тамомий бўлсин дея ёдга олдик».
Қози Иёз «Шифо» (299) да шундай дедилар: «Молик роҳимаҳуллоҳ айтдики: «Кимки Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобаларидан бирортасини, Абу Бакр, Умар, Усмон, Али, Муовия ёки Амр ибн Осни сўкадиган бўлса, айтсаки: улар залолатда ва куфрда эди, деса боши танасидан жудо қилинади. Уларни ушбу лафзни айтмай одамларни ҳақоратлагани каби ҳақоратлайдиган бўлса қаттиқ жазога тортилади…».
Бироқ уларни (саҳобаларни) адолатли ва диёнатли эканига путур етказмайдиган даражада ҳақоратласа, мисол учун у (саҳоба)ларнинг баъзисини бахиллик, қўрқоқлик, илми ва зуҳди озлик ҳамда шунга ўхшашлар билан сифатласа, бу кимсага адабини ва таъзирини бериб қўйиш лозим бўлади. Унга фақат ушбу сўзини деб куфр ҳукмини бермаймиз. Демак илм аҳлидан ана шундай кимсаларга куфр ҳукмини бермаганларнинг сўзларини (ушбу маънога) йўйиб қўйилади.
Мутлақ лаънат айтиб, таҳқирлайдиган кимсага келсак, бу аччиқланганидан лаънат айтдими ёки эътиқоддан келиб чиқиб лаънат айтдими деган иккиланиш борлиги сабабидан илм аҳли ўртасида ихтилофга бориладиган ўриндир.
Бироқ кимки улар Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан кейин муртад бўлиб кетишди. Фақатгина ўн неча нафардан иборатларигина бундан мустаснодир ёки барчаси фосиқ бўлиб кетишди деб айтадиган даражагача борса, бу кимса кофир эканлигида шак-шубҳа йўқдир. Чунки у Қуръоннинг бир неча ўринда Аллоҳ таоло улардан рози бўлганлиги ва уларга мақтов айтгани ҳақида келган оятларни ёлғонга чиқарувчидир. Балки ушбу кимсанинг кофир эканлигида шак-шубҳа қилган кишининг кофир эканлиги аниқ-тайин масаладир. Чунки ушбу сўздан Китобу-Суннатни бизгача етказган зотлар кофиру-фосиқлардир деган маъно келиб чиқади. Ҳамда ушбу Оли-Имрон сурасининг 110-ояти «Сизлар одамлар учун чиқарилган миллатларнинг энг яхшиси бўлдингиз» деб хабар берилган миллатларнинг энг яхшиси бўлмиш аввалги асрдагиларнинг барчаси кофир ва фосиқлар бўлиб, ушбу уммат умматнинг энг ёмонидир ва ушбу умматнинг энг ёмонлари аввалда ўтганларидир деган маъно келиб чиқади. Ушбу кимсанинг кофир эканлиги Ислом динида барчага бирдек маълум бўлган масалалар сирасидандир. Шу сабабли ушбу сўзни ошкор айтаётганларнинг аксари зиндиқлиги маълум бўлган кимса эканлигини кўрасиз. Зиндиқларнинг аксари ўзининг йўлларини сир тутади. Асли уларнинг (турқида) Аллоҳ таолонинг ўрнак олинадиган жазоси яққол намоён бўлиб туради. Нақл (қилинган асарлар) мутавотир даражада келдики, уларнинг ҳаёт ва ўлим чоғидаги юз-чеҳралари чўчқа тусини олади…
Хулоса қиладиган бўлсак: (Саҳобаларни) сўкувчи кимсалар кофир эканида шак-шубҳа бўлмаган, кофир эканлигига ҳукм қилинмайдиган ва кофир ёки кофир эмас деб ҳукм қилинишда иккиланиладиган турларга бўлинади. Бу ўринда ушбу масалага муфассал киришиш ноўриндир. Ушбу масалани биз истаган ана шу масала борасида айтганларимиз тамомий бўлсин дея ёдга олдик».
Қози Иёз «Шифо» (299) да шундай дедилар: «Молик роҳимаҳуллоҳ айтдики: «Кимки Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобаларидан бирортасини, Абу Бакр, Умар, Усмон, Али, Муовия ёки Амр ибн Осни сўкадиган бўлса, айтсаки: улар залолатда ва куфрда эди, деса боши танасидан жудо қилинади. Уларни ушбу лафзни айтмай одамларни ҳақоратлагани каби ҳақоратлайдиган бўлса қаттиқ жазога тортилади…».